Το Μεσολόγγι κυρίαρχο ναυτιλιακό κέντρο τον 18ο αιώνα - (Α' Μέρος, από τον Σπύρο Αποστολόπουλο)

H ιστορική εμφάνιση του Μεσολογγίου

 Το Μεσολόγγι ως πόλη αναφέρεται για πρώτη φορά στην ιστορία από τον  μεγάλο Ενετό ιστορικό Paolo Paruta ο οποίος στο βιβλίο του « Storia della Guerra di  Cipro » περιγράφοντας την ναυμαχία της Ναυπάκτου στις 7 Οκτωβρίου 1571 γράφει : “ Passo oltre gli scogli di Curzolari Giovanni da Cardona, che guidava l’antiguardia con otto galee, e ando a Petala, seguendolo tutta l’armata per fermarsi in quell luogo, per la comodita del porto, e delle acque del fiume Acheloo, con animo, essendosi gia fatti circa ad otto miglia vicini al castello, che e posto alla bocca del Golfo di Lepando, di dover di la mandare qualche Capo da Guerra a riconoscerlo: cosi incaminandosi tutti per l’intesso viaggio, nell uscire fuori de scogli de’ Curzolari sopra la punta delle peschiere, dette da Greci Mesolongni, fu dalla galea reale di don Giovanni scoperta l’armata nemica circa dodici miglia lontana….”  

που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει:  

 “Πέρασε από πάνω από τα βράχια του  Curzolari (Οξειά) , ο Τζιοβάνι της Γκαρντόνα, που οδηγούσε   την εμπροσθοφυλακή με οκτώ γαλέρες, και πήγε στον Πεταλά ακολουθούμενος από όλη την αρμάδα για να σταματήσουν σε κείνο το μέρος , λόγω του εύκολου ελλιμενισμού, και των νερών του ποταμού Αχελώου, με διάθεση, και έχοντας ήδη κάνει περίπου οκτώ μίλια πιο κοντά προς το κάστρο, που ήταν τοποθετημένο στο στόμιο του Κόλπου της Ναυπάκτου , και αφού είχαν επίσης αποστείλει προς τα εκεί μερικούς  επικεφαλείς για αναγνώριση: Έτσι προς συμφέρον όλων των απεσταλμένων  σ' αυτό το ταξίδι, στην έξοδο  από τα βράχια του Curzolari ( Κουτσλάρη – Οξειά ), πάνω απ' την άκρη του ψαρότοπου, που ονομάζεται  από τους Έλληνες Μεσολόγγι, ήταν η βασιλική γαλέρα του Ντον Τζιοβάνι που ανακάλυψε την αρμάδα των εχθρών, περίπου δώδεκα μίλια μακριά….” 

Ένα δεύτερο σε χρονολογική σειρά στοιχείο είναι ένα συμβόλαιο ναυλώσεως με ημερομηνία 4 Σεπτεμβρίου 1582 , στο οποίο αναφέρονται Μεσολογγίτες  που ανέλαβαν τη μεταφορά εμπορευμάτων στη Ζάκυνθο και την επιστροφή στο Μεσολόγγι αντί του ποσού των 20 χρυσών τσεκινίων.

Το 1668 ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά  Τσελεμπή ( Evliya Celebi ) έφτασε στην Αιτωλοακαρνανία .Στη περιγραφή του για το Μεσολόγγι γράφει :

« Ανήκει στο σαντζάκ του Κάρλελι κι είναι ναχιγιές ( μικρή διοικητική μονάδα ) του Αγγελί Καστρί ( Αγγελόκαστρο ).  Είναι  χτισμένο σε μια αμμουδερή παραλία και σου δίνει την εντύπωση νησιού. Διοικητικά υπάγεται στο Νατόλκο ( Ανατολικό) κι είναι χας του Μεγάλου Βεζύρη, που έχει μόνιμο επιτετραμμένο εμίνη( υπάλληλο αντιπρόσωπο ). Αποτελείται από τριακόσια κεραμοσκέπαστα σπίτια γκιαούρηδων και σερήδων ( πιστών μουσουλμάνων ). Έχει ακόμα τζαμί , χάνι , μεκτέπ, μεντρεσέ , δέκα μαγαζιά  , ένα τεκέ κι ένα μικρό χαμάμ. Τίποτε άλλο δεν υπάρχει.

Οι κάτοικοι παράγουν κι εμπορεύονται , σταφίδα , αυγοτάραχο και μετάξι. Στη ρηχή θάλασσα υπάρχουν εκατοντάδες νταλιάνια ( ιχθυοτροφεία ) . »

Επόμενη αναφορά για την πόλη του Μεσολογγίου γίνεται to 1675 από τον Άγγλο περιηγητή Bernard Randolph , όπου αναφέρεται στο Νατολικό (Αιτωλικό) και τον τελώνη της περιοχής που εδρεύει σε μια θέση , στο Mezzalaguzi (Μεσολόγγι).

Την ίδια εποχή  1674 – 1675  οι συνταξιδιώτες περιηγητές Jacob Spon ( Γάλλος φιλόλογος , γιατρός και αρχαιολόγος ) και George Wheler ( συλλέκτης – φυσιοδίφης )  αναφέρουν ότι το Ανατολικό και το Μεσολόγγι ήταν δύο μικρές πόλεις , χτισμένες πάνω σε μικρά νησιά , στα αβαθή της θάλασσας . Και οι δύο κατοικούταν από χριστιανούς , ήταν υπό την εξουσία ενός βοεβόδα ( διοικητή) και δεν καταπιεζόταν ιδιαίτερα .Στο Ανατολικό και το Μεσολόγγι θα γνωρίσουν τα μονόξυλα .

 « Πρόκειται για ένα βαθουλωμένο κορμό δέντρου μήκους 4,5-6 μέτρα και πλάτους 45 εκατοστά και άλλο τόσο ύψος. Πλέει με κουπιά και κάπου κάπου με πανιά ».

 Οι πρώτοι κάτοικοι του Μεσολογγίου ήταν Δαλματοί πειρατές , οι οποίοι το χρησιμοποίησαν ως φυσικό ορμητήριο.  Αυτό επιβεβαιώνεται από τις μαρτυρίες πολλών αγωνιστών που επέζησαν. Οι επιζήσαντες τους αγώνος ναυτικοί διηγούταν ότι στα πειρατικά πλοία αυτοί και οι πατεράδες τους είχαν λάβει τα πρώτα ναυτικά τους μαθήματα .

Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός οτι στην πολιορκία του  Μεσολογγίου , οι Μεσολογγίτες είχαν αναλάβει τα κανόνια της πόλης καθώς θεωρούταν πολύ ικανοί πυροβολητές λόγω του ότι οι περισσότεροι από αυτούς υπήρξαν ναυτικοί.

Το 1838 η Η Αρμαντίν, Λουσί, Ωρόρ Ντυπέν, βαρώνη Ντυντεβάν, η επονομαζόμενη George Sand (Γεωργία Σάνδη) , γράφει το μιθυστόρημα « ο Ουσκόκος » ( « L’ Uscoque » ) . O μύθος του περιπλέκεται την εποχή του Δόγη Φραντζέσκο Μοροζίνη (1686) και αναφέρεται στους Μεσολογγίτες  πειρατές . Ο Ενετικός στόλος παραχείμαζε στη Κέρκυρα και ασχολούταν με το να επιβλέπει τους Μεσολογγίτες πειρατές , οι οποίοι είχαν καταφύγει στη νήσο Κοτσιλάρη (Curzolari- Οξειά ) και στις άλλες Εχινάδες νήσους προκαλώντας τρομακτικές καταστροφές και λεηλασίες στα πλοία που ταξίδευαν . (… «Les Missolonghis surtout s'étaient réfugiés dans les îles Curzolari, situées entre la Morée, l'Étolie et Céphalonie, et causaient d'horribles ravages… » )

Ο Φραντζέσκο Μοροζίνη εγκατέστησε τότε – σύμφωνα με το μυθιστόρημα - στις Εχινάδες νήσους στρατό και διοίκηση για να προστατεύσει τα πλοία και να εξοντώσει τους Μεσολογγίτες πειρατές .  Το κυριότερο πρόσωπο του μυθιστορήματος είναι ο Ενετός διοικητής του Κοτσιλάρη ο οποίος τη μέρα διοικούσε τη φρουρά του ενώ το βράδυ μεταμορφωνόταν σε άγριο Ουσκόκο πειρατή που διεξήγαγε επικίνδυνες πειρατικές επιχειρήσεις .Σε αντίθεση με τους άγριους και αιμοβόρους Ουσκόκους πειρατές , η Γεωργία Σάνδη χαρακτηρίζει τους Μεσολογγίτες πειρατές ήπιους που ποτέ δεν εφόνευαν τους αιχμαλώτους τους .

 Με το καιρό και λόγω της φυσικής μορφολογίας της περιοχής οι πρώτοι κάτοικοι του Μεσολογγίου ασχολήθηκαν με την αλιεία .Έχοντας όμως πάντα την παρόρμηση της δοκιμής στη περιπέτεια και τον πλούτο , σε μικρό χρονικό διάστημα στράφηκαν προς τη ναυτιλία .

Ο Κωστής Παλαμάς στους « Καημούς της Λιμνοθάλασσας »,  στο ποιήμα « Μια Παράδοση » μιλά για το ναυτικό του Μεσολογγίου :

Γη και την πλάθει ο Φίδαρης  κι ο Άσπρος

πλατιά  την αγκαλιάζει . Της ρηχιάς

Θαλασσινέ ,το δρόμο πήρες , και ήρθες ,

καθώς έρχεται  ο γλάρος κι ο τσουκνιάς .

Ήρθες από το αγνώριστο , από πέρα

από πού; δεν το ξέρεις ούτ΄εσύ .

Έφερνες τ΄άγια λείψανα μιας πίστης

και μιας φυλής τη βούλα τη χρυσή.

Ήρθες με μια κουρσάρικη γαλέρα ,

ταμπούρι έψαχνες νάβρης και χωσιά ,

λημέριασες  εδώ να  μελετήσης

καινούργια κούρσα κι άλλα φονικά .

Τρόμος του Τούρκου και του Φράγκου. Ξάφνου

Στα τρώει ο καημός τα φύλλα της καρδιάς .

Κουρσάρος , κι ερωτεύτηκες τη λίμνη

την ήμερη . Και γίνεσαι ψαράς .

Ύστερα καπετάνιος μιας γολέτας

άπλωσες τα φτερά του ταξιδιού

από της Μαύρης θάλασσας τις άκρες 

ίσα με τους γιαλούς του Μισιριού.

Και ξανάρθες . Χτιστό σου εδώ το σπίτι .

Πραμματευτής και κοσμογυριστής ,

το μετάξι κουβάλησες της Δύσης

και  το χρυσάφι της Ανατολής …

H άνθηση της ναυτιλίας

Από  τις αρχές   του 18ου αιώνα το Μεσολόγγι  γνώρισε μια τεράστια άνθηση στον τομέα της ναυτιλίας καθώς το  λιμάνι του αποτέλεσε εξαρχής τον κόμβο ενός συστήματος λιμανιών του Ιονίου με εσωτερική διασύνδεση και αλληλεξάρτηση στις παραγωγικές δραστηριότητες .Την περίοδο 1700-1779 το Ιόνιο κυριαρχεί στη ναυτιλία της Ανατολικής Μεσογείου και το Μεσολόγγι αποτελεί κυρίαρχο λιμάνι καθώς προσφέρει οικονομικές υποδομές για τη συγκέντρωση κεφαλαίων που επενδύονται στον τοπικό στόλο , ο οποίος αναλαμβάνει μεταφορές προϊόντων  της ευρύτερης περιοχής του Κορινθιακού αλλά και των ακτών της Ηπείρου με επίκεντρο τα προϊόντα του Αμβρακικού.

Η μεγάλη ανάπτυξη του Μεσολογγίου έχει συνδυαστεί με εκείνη της Κεφαλλονιάς , καθώς φαίνεται ότι υπήρχε συνεργασία ανάμεσα σε αυτούς τους δυο ναυτότοπους.

Μέχρι το 1799 τα  νησιά του Ιονίου βρισκόταν υπό βενετικό έλεγχο  ενώ οι ακτές της Ηπείρου ,Ακαρνανίας και Αιτωλίας όπως και της Πελοποννήσου υπό οθωμανικό έλεγχο με εξαίρεση την Πρέβεζα που ανήκε στις βενετικές κτήσεις.

Η βενετική ναυτιλιακή και εμπορική πολιτική όμως λειτουργούσε ανασταλτικά σε σχέση με την οθωμανική πολιτική καθώς τα πλοία με την βενετική σημαία αναγκάζονταν να ταξιδεύουν στην Βενετία προκειμένου να φορολογηθεί το εμπόρευμά τους , ενώ τα αντίστοιχα πλοία με την οθωμανική σημαία δεν υπόκεινται  σε περιορισμούς για την μεταφορά των εμπορευμάτων και επιπλέον δεν κατέβαλαν προξενικά δικαιώματα . 

Το γεγονός αυτό της διαφορετικής ναυτιλιακής πολιτικής εκμεταλλεύθηκαν καραβοκύρηδες και  επενδυτές της Κεφαλλονιάς και της Ζακύνθου αγοράζοντας  και κατασκευάζοντας  πλοία στο Μεσολόγγι   και υψώνοντας σε αυτά την οθωμανική σημαία .

Θα πρέπει να  σημειωθεί ότι τα πρώτα ναυπηγεία στον Ελλαδικό χώρο δημιουργήθηκαν στις αρχές του 18ου αιώνα στο Μεσολόγγι καθώς σε αυτό συνέβαλαν καίρια οι Ιόνιοι πληθυσμοί τεχνιτών ( ναυπηγοί , καλαφάτες) και  Επτανήσιοι κεφαλαιούχοι που επένδυσαν στα ναυπηγεία του Μεσολογγίου.

Σταδιακά όμως και οι ίδιοι οι Μεσολογγίτες δημιουργούν τον δικό τους στόλο , ξεκινώντας   να  μεταφέρουν και να εμπορεύονται προϊόντα  σε διάφορα λιμάνια της Ευρώπης όπως της Βαλέτας , της Τεργέστης , της Γένοβα , της Ανκόνα , της Μασσαλίας  και του Λιβόρνο . Από το Μεσολόγγι μεταφέρουν είδη διατροφής  (παστά ψάρια , αυγοτάραχο , λάδι ,δημητριακά , τυρί , σταφίδα ,κρασί  ) και πρώτες ύλες (ξυλεία , μαλλί δέρματα , βελανίδια ) .

Από τα μέσα του 18ου αιώνα τα Μεσολογγίτικα πλοία εμφανίζονται και σε άλλες περιοχές όπως το Ν.Δ. Αιγαίο   μεταφέροντας πρώτες ύλες ( βελανίδια , δέρματα ) , χωρίς όμως να εμπλέκονται δυναμικά στο εμπόριο των δημητριακών της Μαύρης Θάλασσας όπως έκαναν την ίδια εποχή οι Κεφαλλονίτες.  

Στο μεγαλύτερο διάστημα του 18ου αιώνα  τα  πλοία του Μεσολογγίου ταξιδεύουν κατά κύριο λόγο στη Βαλέτα που την εποχή εκείνη  αποτελούσε μεγάλο διαμετακομιστικό κέντρο στην καρδιά της Μεσογείου με μεγάλους αποθηκευτικούς χώρους και σημαντικά ναυπηγεία  για επισκευές και ναυπηγήσεις πλοίων και καραντίνας για την έκδοση των αναγκαίων πιστοποιητικών για τα πλοία που ήθελαν να κατευθυνθούν  προς ευρωπαϊκά λιμάνια. Ενδεικτικά να αναφέρουμε ότι το 1765 τα σαράντα από τα σαράντα επτά πλοία (91%) έφτασαν στη Μάλτα .

Το Λιβόρνο αποτελούσε προορισμό των πλοίων του Μεσολογγίου κυρίως στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα , ενώ το 1786 ήταν έτος αιχμής με 50 αφίξεις πλοίων.

Στη διάρκεια της ίδιας περιόδου , αν και λιγότερο συχνά και χωρίς τη συνέχεια των εμπορικών σχέσεων με τη Μάλτα , τα πλοία του Μεσολογγίου επισκέπτονταν την Τεργέστη μεταφέροντας είδη διατροφής όπως τυρί , λεμόνια , σιτάρι και σταφίδα  αλλά και άλλα  προϊόντα όπως σαπούνι , μαλλί και νήμα με μικρότερη όμως συχνότητα . Το 1759 τα μεσολογγίτικα πλοία καταγράφονται να έχουν ταξιδέψει στη Τρίπολη , το 1783 στη Τουλόν και το 1790 στη Μασσαλία.

Τα σημεία φόρτωσης των Μεσολογγίτικων πλοίων ήταν ως επί των πλείστων το λιμάνι του Μεσολογγίου απ’ όπου εξήγαγαν κυρίως  σιτηρά , της Πρέβεζας και άλλα μικρότερα λιμάνια του Αμβρακικού κόλπου απ’ όπου εξήγαγαν τα περισσότερα είδη και κυρίως  ξυλεία , καυσόξυλα και σιτηρά .

Είναι σημαντικό  να σημειωθεί  ότι η τριγωνική σύνδεση Μεσολογγίου- Πρέβεζας – Μάλτας  για το μεγαλύτερο διάστημα του 18ου αιώνα , παρέμεινε σταθερή δημιουργώντας ένα σύστημα ανατροφοδότησης φορτίων κεφαλαίων και πλοίων σε μία κυκλική κίνηση. Η σχέση αυτή διαταράχτηκε όταν μεταβλήθηκε το ευρύτερο πολιτικό και οικονομικό περιβάλλον λόγω των γαλλοαγγλικών πολέμων στα τέλη του 18ου αιώνα ,την κατάλυση της κυριαρχίας των Ιπποτών στη Μάλτα το 1798 , την παρουσία των Βρετανών στο χώρο του Ιονίου μετά τη κατάλυση της Βενετικής Δημοκρατίας αλλά και λόγω των μέτρων που έλαβε ο Αλή Πασάς κατά της ναυτιλιακής κίνησης του Μεσολογγίου και του στόλου του στις αρχές του 19ου αιώνα όπως θα δούμε πιο κάτω.

Η σημασία του λιμανιού του Μεσολογγίου είναι πλέον εμφανής από το γεγονός ότι το 1726  οι βενετικές αρχές ιδρύουν εκεί  ανεξάρτητο υποπροξενείο με πρώτο υποπρόξενο τον Σπυρίδωνα Βαρότση .

Πλέον ο στόλος του Μεσολογγίου αποτελούσε μια σημαντική ναυτιλιακή δύναμη που έπαιζε καίριο ρόλο στις θαλάσσιες μεταφορές από και προς την Ιταλική χερσόνησο και τη Μάλτα  .Οι αναχωρήσεις πλοίων που γίνονται από το Μεσολόγγι στη διάρκεια του 18ου αιώνα αποτελούν το 13% του συνόλου των αναχωρήσεων από όλα τα σημαντικά λιμάνια  του Ιονίου ( Πάτρα , Ζάκυνθος ,Ληξούρι , Αργοστόλι , Κέρκυρα , Πρέβεζα κλπ) και βρίσκονται πίσω μόνο  από το λιμάνι της Πάτρας (ποσοστό αναχωρήσεων 16%) .

Σύμφωνα με τα στοιχεία του ερευνητικού προγράμματος Αμφιτρίτη του τμήματος Ιστορίας του Ιόνιου Πανεπιστημίου « Ναυτιλιακή Ιστορία των Ελλήνων ,1700-1821 » ο μέσος όρος του στόλου του Μεσολογγίου σε όλη την χρονική περίοδο από 1700-1819 κατ’ εκτίμηση φαίνεται στον παρακάτω πίνακα  :

Περίοδος    1700-49      1750-79     1780-89      1790-99     1800-09     1810-19    

Πλοία            31                66               134             72                 38                 54

Αυτό αποδεικνύεται και από τον κατάλογο που συνέταξε το 1764  ο βενετός πρόξενος με έδρα το Μεσολόγγι Ιωάννης Λάππας με τα πλοία  του Μεσολογγίου και του Αιτωλικού . Στον κατάλογο αυτό αναφέρονταν 48 πλοία  από το Μεσολόγγι  συνολικής χωρητικότητας  6.490 ενετικών μιλιάρων και 26 πλοία από το Αιτωλικό συνολικής χωρητικότητας 4.633 ενετικών μιλιάρων. ( όπου 1 migliara =  ½ μετρικός τόνος ) . Από τα συνολικά  αυτά 74 πλοία αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι τα 50 είχαν κατασκευασθεί στα δικά του ναυπηγεία . Ο κατάλογος  όπως σώζεται έως σήμερα :

Τα πλοία που συνήθως κατασκευάζονται στα ναυπηγεία του είναι : ο Μαρτίγος ( ή μαρτιγάνα , martegana ) , η Ταρτάνα ,ο Πίγκος , το Μίστικο (σεμπέκ ), η Πολάκα  και η Φρεγάτα .

Η Μαρτιγάνα που ήταν ο πιο διαδεδομένος τύπος την περίοδο 1700-1820 ,ήταν σκάφος οξύπρυμνο με έντονα προεξέχον μπαστούνι στην πλώρη ( τυπικό χαρακτηριστικό των σκαφών της μεσογειακής παράδοσης ) , συνήθως δικάταρτο με τρία τετράγωνα πανιά , μετζάνα και ένα μεγάλο τριγωνικό πανί στη πλώρη.  Η μέση χωρητικότητα της ήταν 48 τόνοι.

Η Ταρτάνα ήταν σκάφος με έντονα μεσογειακά χαρακτηριστικά , απετέλεσε το πρότυπο από το οποίο προήλθαν άλλοι τύποι σκαφών ( όπως η μαρτιγάνα ) και διακρίνονταν σε τρεις τύπους : τη μονοκάταρτη που ήταν σκάφος καθαρά αλιευτικό , οξύπρυμνο  με  ένα μεγάλο πανί στη πλώρη , τη δικάταρτη  που ήταν σκάφος αμιγώς εμπορικό , οξύπρυμνο με υπερυψωμένη πρύμνη και έντονα κεκλιμένο τοποθετημένο αρκετά μπροστά το πλωριό κατάρτι  και την τρικάταρτη  όπου το πλώριο κατάρτι ( τουρκέτο ) ήταν αρκετά μικρό και είχε πρύμνη με καθρέφτη.

Ο Πίγκος ήταν τρικάταρτο σκάφος , με μακρύ μπαστούνι στη πλώρη, πρύμνη καθρέφτη , έφερε τρεις  ιστούς λατίνια ( τριγωνικά πανιά )  αλλά εναλλακτικά χρησιμοποιούταν και τετράγωνα πανιά. Η μέση χωρητικότητα του έφτανε τους  82 τόνους .

Το Μίστικο , το οποίο διαδόθηκε στη Μεσόγειο από τους Βερβερίνους πειρατές , ήταν σκάφος κατεξοχήν πολεμικό με πυροβόλα στα πλευρά,   μακρύ , ευέλικτο , με μακρύ μπαστούνι ,τρικάταρτο  όπου ο πρωραίος και ο μεσαίος ιστός ήταν ίδιου μεγέθους και αρκετά μεγαλύτεροι από τον πρυμναίο και αρχικά έφερε λατίνια και στους τρεις ιστούς . Στο Ιόνιο οι Μεσολογγίτες  και οι Κεφαλλονίτες  εμφανίζονται να χρησιμοποιούν συστηματικά το μίστικο και ειδικά μετά το 1769.

Η Πολάκα ήταν μεγάλο φορτηγό ιστιοφόρο με μεγάλο τριγωνικό ιστίο (polaccone ) που αποτελούσε  το κύριο χαρακτηριστικό της .Το πανί αυτό ήταν στηριγμένο στο πλώριο κατάρτι , το οποίο είχε έντονη μπροστινή κλίση , το μεσαίο κατάρτι έφερε δυο τετράγωνα ιστία και η μετζάνα  ένα λατίν ικαι πάνω από αυτό ένα τετράγωνο πανί. 

Η Φρεγάτα ήταν κυρίως πολεμικό πλοίο , βαρύ καταδρομικό με πυροβόλα . Ωστόσο οι φρεγάτες  των Ελλήνων πρεπει να σχετίζονται περισσότερο με το φρεγαδόνι ( fregadon ) που ήταν μεγάλο εμπορικό πλοίο , με ένα μεγάλο κατάρτι , με μπομπρέσο ( μακρόστενο κοντάρι που προεξέχει από την πλώρη ) και  αρτέμονα ( πανί συνήθως τριγωνικό ) .

Οι ελληνόκτητες φρεγάτες όπως ήταν φυσικό τον 18ο αιώνα ανήκουν κυρίως σε ναυτικούς του Μεσολογγίου και της Κεφαλλονιάς καθώς αυτοί κυριάρχησαν στις διαδρομές μεταξύ Ιονίου και Αδριατικής και υπολογίζεται ότι είχαν  μέση χωρητικότητα 72 τόνους.

Τον 18Ο αιώνα τα περισσότερα σκάφη φέρουν ονόματα της Παναγίας αλλά και διαφόρων αγίων. H Παναγιά Προυσιώτισσα φαίνεται να αποτελεί την προστάτιδα Παναγιά της ναυτιλίας όλης της Αιτωλοακαρνανίας και της Ηπείρου εκείνη την εποχή  καθώς οι ναυτικοί από το Μεσολόγγι , το Αιτωλικό , τον Αστακό και την Πρέβεζα βαφτίζουν με το όνομα της πολλά από τα σκάφη τους τα οποία καταγράφονται στα Υγειονομεία των Ιταλικών πόλεων ως  La  Madonna  di Broso .

Με αυτό το όνομα (La  Madonna  di Broso) φαίνεται καταχωρημένο και το σκάφος του Γιώργη Βούρβαχη ( Yiorgi  Burbachi ) καπετάνιου από το Μεσολόγγι.

Στο Υγειονομείο της Βαλέτα  το 1741 καταγράφεται το σκάφος με το όνομα Άγιος  Σπυρίδων του Μεσολογγίτη Δημήτριου Αγιομαυρίτη να μεταφέρει τυρί με λιμάνι αναχώρησης την Κεφαλλονιά και λιμάνι άφιξης την Βαλέτα .: ( A di 21 Giugno 1741 Capito la martegana greca nom S. Spiridone  padronata dal padrono Demetrio Agiomavriti da Misselongi con 1 2pna d΄eqipi lui compreso provd Cefalonia  in 8 gni con patenta  di sacrita limpida carica di formaggio per conto … )

Η παραπάνω καταγραφή είναι σημαντική καθώς μας δείχνει  τον τύπο του πλοίου ( martegana ) , τις διαδρομές που ακολουθούσαν  τα πλοία  και  επιπλέον τα εμπορεύματα που μετέφεραν ( formaggio ) .

Σημαντικό  είναι να αναφερθεί  ότι εκείνη την εποχή οι Έλληνες ναυτικοί  χρησιμοποιούσαν ως μέθοδο διεξαγωγής του ταξιδιού το « θαλάσσιο καραβάνι» . Το σύστημα του « θαλάσσιου καραβανιού»  εξασφάλιζε καταρχήν την απαραίτητη προστασία από την θαλάσσια πειρατεία  και επιπλέον εξασφάλιζε στον καπετάνιο ότι δεν θα έχανε τη ρότα του στα ξένα ύδατα . Για παράδειγμα  στις  20 Απριλίου 1795 ένα θαλάσσιο καραβάνι  δέκα πλοίων με καπετάνιους  που είχαν καταγωγή από Μεσολόγγι , Κεφαλλονιά , Γαλαξίδι,  και Ύδρα κατέφθασε στο λιμάνι του Λιβόρνου . Το καραβάνι αυτό ( όπως έχει καταγραφεί  από το ερευνητικό πρόγραμμα Αμφιτρίτης ) φαίνεται στον παρακάτω πίνακα :

ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ                         ΟΝΟΜΑ  ΠΛΟΙΟΥ                  ΚΑΤΑΓΩΓΗ  ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΥ

Γιάννης  Παίδακος                     Αρχάγγελος Μιχαήλ                 Μεσολόγγι

Θανάσης Λουκέρης                    Άγιος Σπυρίδων                        Γαλαξίδι

Γιώργος Χαρδαβέλλας               Άγιος Διονύσιος                        Γαλαξίδι

Γρηγόρης Ρεϊς                            Άγιος Νικόλαος                         Έλληνας

Στρατής Θωμόπουλος                Άγιος Σπυρίδων                         Έλληνας

Δημητρης  Αντωνόπουλος         Παναγιά Προυσιώτισσα            Κεφαλλονιά

Γιώργης Λαλέχος                       Παναγιά της Ύδρας                   Ύδρα

Αντρέας Σάββας                         Παναγιά της Ύδρας                   Ύδρα

Αργύρης Μάσινας                      Παναγιά της Ύδρας                   Ύδρα

Νικόλας του Παντελή                 Παναγιά της Ύδρας                   Ύδρα

Ο χρόνος ενός ταξιδιού ποίκιλλε ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες που επικρατούσαν και ενδεχόμενα συμβάντα  στη διαδρομή. Το ταξίδι μπορούσε να διαρκέσει μεγάλο χρονικό διάστημα ανάλογα με τις ενδιάμεσες στάσεις και τα προβλήματα που συναντούσαν ( πχ. την κακοκαιρία ή τις επιδρομές)  . Για παράδειγμα η  διαδρομή Μεσολόγγι - Λιβόρνο διαρκούσε συνήθως 29-38 ημέρες ενώ η διαδρομή Μεσολόγγι-Μάλτα διαρκούσε συνήθως  8 ημέρες , θα μπορούσε όμως και περισσότερες.

Οι οικογένειες που δραστηριοποιήθηκαν με τη ναυτιλία στο Μεσολόγγι την περίοδο 1700-1821 εκτιμάται ότι ανήλθαν στον αριθμό των 228 καταλαμβάνοντας τη πρώτη θέση με ποσοστό 16% επί του συνόλου των ναυτικών οικογενειών  του Ιονίου. Δεν κατάφεραν όμως να εξελιχθούν σε ναυτικούς οίκους καθώς δραστηριοποιήθηκαν  στη θάλασσα για μια έως δυο το πολύ γενιές.

Τα ονόματα πάρα πολλών Μεσολογγιτών καπετάνιων έχουν καταγραφεί στα κατάστιχα των Υγειονομείων και στα προξενεία των λιμανιών που επισκέπτονταν.   Ενδεικτικά θα αναφέρω τις οικογένειες του Δημ. Σιδέρη και των υιών του  Στάμου και Ποθητού , του Διονύση Φαγκρίλα , του Ζαφείριου Λάντου , του Δημ. Αγιομαυρίτη , του Σπ. Μαρούλη  , του Ιγγλέσση ,του Τρικούπη , του Κουντούρη , του Βούρβαχη , του Πέδακου , του Γαλάνη Ταμπάκη , του Καψάλη , του Παν. Κουρκουμέλη , Κων. Ξαχιέρη  . Μια πλήρης  καταγραφή αυτών των οικογενειών αναφέρεται στο ερευνητικό πρόγραμμα Αμφιτρίτης. 

Βιβλιογραφία  :

Τζελίνα Χαρλαύτη & Κατερίνα Παπακωνσταντίνου (Ερευνητικό πρόγραμμα ¨Αμφιτρίτης¨ του τμήματος Ιστορίας του Ιόνιου Πανεπιστημίου  « Ναυτιλία των Ελλήνων 1700-1821 »

Χρήστος Γ. Ευαγγελάτος  «  Ιστορία του Μεσολογγίου »

Κ.Α. Στασινόπουλος  ( 1926) « Το Μεσολόγγι »

Ευθύμιος Α. Πριόβολος « Η Αιτωλοακαρνανία με τα μάτια των περιηγητών»

Paolo Paruta  « Storia della Guerra di  Cipro »

Edward Dodwell  «A Classical and Topographical Tour Through Greece During the Years 1801 , 1805 and 1806 »

Kωνσταντίνα Μπάδα " Οι ψαράδες της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου ( 18ος - 20ος αιώνας ) " 

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΥΨΗΛΑΝΤΗ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΑΠΕΤΑΝΙΟ ΤΟΥ ΖΥΓΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΑΚΡΗ

Γενναιότατε Καπετάν Δημήτριε Μακρή

Πεμφείς παρά του Γενικού Επιτρόπου,  του Σαβαστού μοι αυταδελφού εις την φίλην Ελλάδα και συναγωνιστής της κοινής Ελευθερίας και μάρτυς των υπέρ ταύτης γενναίως αγωνιζομένων ακούω με χαράν μου και σε γενναιότατε ένα από τους πιο λαμπρούς αγωνιστάς εις το κοινόν τούτο στάδιον και η αξιόπιστος μαρτυρία του Κυρίου Ήβου Ρήγα εβεβαίωσε τα περί σου φημιζόμενα.

Σε συγχαίρω λοιπόν δια την εκ τούτον δόξαν και τιμήν με την οποίαν θέλει σε ανταμείψει η πρώτη του Γένους αρχή. Συγχαίρω και με την πατρίδα, διότι δεν είναι υστερημένη απο γνήσια τέκνα, τα οποία αισθάνομεθα τα προς αυτήν χρέη  των φιλοτιμούνται να εξαλείψωσι την αδοξίαν αυτής και να την φερώσιν εις την πρώτην την δόξα και λαμπρότητα και τούτο ελπίζεται εντός ολίγου, δια κοινής συμφωνίας και ενώσεως εις μίαν ψυχήν, την οποίαν είθε ο βάσκανος δαίμων του γένους να μήν ισχύση να διαλύση με το πνεύμα της διχόνιας! Επειδή όπου τούτο εισχωρήσει σπαράττει και αφανίζει και τας ισχυροτάτας βασιλείας, και πολύ μάλλον δύναμιν νεοσύστατον γένος εκ πολλών μερών.

Είμαι βέβαιος ότι, έχων την ανδρείαν ενωμένην με την φρόνησιν, θέλεις είσαι και εις τούτο παράδειγμα, με την κοινήν μετά των άλλων σύμποιαν, φιλοτιμούμενος πως να ωφελήσης προς το παρόν την πατρίδα και προσμένων μετά ταύτα τας αξίας αμοιβάς και τιμάς παρά της αρχής του Γένους δια της δικής μας συστάσεως.

Ευχομενός σοι και νικάς κατά βαρβάρων λαμπράς, μένω

Την 27 Ιουλίου 1821

Έκ της πολιορκίας Τριπολιτζάς

Ο πατριώτης

Δημήτριος Υψηλάντης

Πληρεξόυσιος του Γενικού Επιτρόπου

ΟΙ ΕΞΟΔΙΤΕΣ ΣΤΟ ΛΙΔΟΡΙΚΙ - ‘’..Ένας σουλιώτης , που' κρυβε στα στήθια τη σημαία του Μεσολογγιού , την ξετυλίγει , την κρεμάει απ' ένα κλάδο..’’

" Το Μεσολόγγι μένει πίσω πια , στη χαλασιά , στην αλαλιά του . Νους και καρδιά το διώχνουν και το σπρώχνουν μ' αποστροφή της λησμονιάς τα σαραντάβαθα , στ' αβασίλευτα σκοτάδια του χαμού . Φαρμάκι είναι στα χείλη τ' όνομά του . Κι' αυτό αραχνιασμένο , γυρίζει πίσω μ' όλα του τα σάβανα , κι' ορθώνεται στα μάτια σαν ξαναζωντανεμένος νεκρός . Αν τόσα στήθια , για το Μεσολόγγι , κάστρο πυργωθήκανε σκληρότερο απ' τ' ατσάλι , τα στήθια αυτά και τα κορμιά καπνός γενήκανε και στάχτη τώρα , και χαθήκανε στον άνεμο και παν .Το ίδιο , ας ήτανε και μπορετό να' χε χαθεί , ποτέ μην είχε γεννηθεί το Μεσολόγγι το πικρό . Ας του'πεφτε κακιά αστραπή να το'καιγε , πριν απόνα λιμνοχώρι ταπεινό ξεβγεί στον κόσμο και φανεί ψηλότερο απ' τον Όλυμπο , κι' αστράψει και βροντήσει .

Και τώρα , που είναι του Μεσολογγιού η φωτιά η μεγαλωμένη και που η βροντή ; Αφού έτρεξε γοργό το δρόμο της και σκόρπισε το χαλασμό , χαλάστηκε κι' η ίδια . Κι' απόμεινε μιας σπιθαμής μαύρη καπνιά στρωμένη , δυο ζευγαριών καψαλισμένος τόπος , εκεί που πρώτα πυκνό ρουμάνι από δεντρόκορμη παλληκαριά , δρυμός παρθένος απ'τη μοίρα της Ελλάδας φυτρωμένος , έδειχνε της ομορφιάς τον πιο αγνό ανθό , τα πιο ακριβά του κόσμου δώρα , την ιδέα , την πίστη , την αγάπη 
.
Της φρουράς τ' απομεινάρια ακολουθάνε την ανηφοριά , του δρόμου το κυμάτισμα , σα συμπεθερικό βουβό , ξένο απ'τη χαρά του γάμου . Της φωτιάς τ' αποκαϊδια , άντρες και γυναίκες λιγοστές , πεντ' έξι , ντυμένες τ' αντρικά τους , σκυφτά κορμιά μισόγυμνα , στήθια στυμμένα , αρμοί και κατακλείδια αχνά ξεπεταγμένα , μάτια βαθουλά , δεν κοιτάζουν την κατάντια τους , δεν μιλάνε και δεν νοιάζονται τη συντροφιά τους γύρω , άχαρη συντροφιά σε γάμο καλεσμένη , που δε στάθηκε ποτέ . Κούφια κουφάρια από την πείνα χορτασμένα , γονατισμένα από τη συφορά ,πάνε στο δρόμο τους συρτά μεθυσμένα , και δεν ξέρουν ούτε τ' ανοιξιάτικο ξεφάντωμα ,που χύνεται τριγύρω , ίσως για χαρά δική τους , ούτε την απίστευτή τους λευτεριά , που ξαναβρήκανε μονάχοι αυτοί , κι' όχι άλλοι , τίποτε δεν βάνουνε στο νου .

Τ' άγιο ψωμάκι μοναχά παρακαλάνε κάπου λίγο να βρεθεί . Δε νοιώθουν πια ούτε αν υπάρχει και χαρά , ούτε και κόσμος αν υπάρχει . Μονάχα το ψωμί .. Κανένας τους δεν θέλει πίσω αγναντεύσει τι δρόμο άφησε , τι δρόμο πήρε . Το ξέρουν , είναι κααταπόδι τους ο οχτρός , Τούρκος είναι κι' ο Χάρος . Όμως αν χτυπάει αυτός , χέρια δεν έχουνε , μήτε άρματα ν'αποκριθούν . Αλύπητος ο οχτρός , το ξέρουν κι ας χτυπάει .
Μοιάζουνε σα να'χασαν το δρόμο τους , του δρόμου το σκοπό , κάτι χειρότερο , σαν αποξενωμένοι μοιάζουν απ' της ζωής το σύνορο , σε σκοτεινή ερημιά ριγμένοι , που τη διαγουμάνησαν αθώρητα θεριά . Στο δρόμο , έρημα , αρπαγμένα και χαμένα τα χωριά , τα σπίτια ολάνοιχτα σαν άδειοι τάφοι , χωρίς τον ίσκιο ζωντανής ψυχής , χωρίς ακόμα και τ' ορνιθολάλημα , και του σκυλιού το γαυγητό . Έτσι δέχονται το ξένο συμπεθερικό , και τ' αγναντεύουν που περνάει . Οι χωριανοί , όσοι ξαναμείναν , πιάσαν τα βουνά , αιώνια καταφύγια , να γλυτώσουν . Και δεν είναι τώρα πουθενά ένα χέρι σπλαχνικό να δώσει το ψωμάκι , την αρρώστεια και τη λιγοψυχιά να λεημονηθεί .

Ένας - ένας ,όσοι ακούν τη σπίθα τη στερνή να τρεμοσβήνει στην καρδιά , μένουν πίσω και ξαπλώνονται στις ξώπορτες που χορταριάσανε , στα παραγώνια που για χρόνια τη φωτιά τους χάσανε , κι' εκεί , κατάχαμα , γυρεύουνε και βρίσκουν την ανάπαψη . Κι' οι άλλοι παν . Και πιό πολλοί είναι που απομένουν πίσω , στα μονοπάτια τα τραχιά , παρά οι ζωντανοί που προχωράν . Έτσι , όσο πάει λιγοστεύει το λιγόζωο συμπεθερικό . Της Έξοδος τ' αντίβροντο γέμισε των βουνών τα κάρκαρα , λιάκουρες και κλεισούρες αντιβουίσαν , κι' οι κρυμμένοι χωριανοί βγήκανε τέλος από τους κρυψώνες τους και τρέξαν από πίσω στο συμπεθερικό , σα διψασμένα αγρίμια , να ρωτήσουν και να μάθουν . Τους προφτάσανε πολλοί στο Λιδωρίκι . Εκεί , μπρος στ' αχνισμένα λείψανα , που δείχνουν της ζωής τη φλόγα μεσ΄τα μάτια τους να θαμποσβήνει σα μακρυσμένο απόβραδο , οι χωριανοί λησμονήσαν και το ρώτημα και το άκουσμα . 

Άλλοι λειψό ψωμί ζυμώσαν , άλλοι ψήσαν αρνάκι τρυφερό , άλλοι ξετρυπώσαν τ' αντιψύχι του παλιού κρασιού και στρώσαν το τραπέζι , όλο δαφνόμυρτα , και μοίρασαν το φαί , λίγο από..λίγο , κι' ενώ τους βλέπουνε να τρώνε , μένουν αυτοί γονατιστοί και κλαίνε .
Δες όμως και τι θάμα ήταν αυτό . Όχι σαν ηλιοβασίλεμα που φεύγει , μα σαν κοντινή ανατολή η ζωή γυρίζει στη ματιά τους .Το χαμόγελό τους μοιάζει με του Αυγερινού το πρωτοχάραμα , και ξαφνικά λάμπει στο μέτωπό τους τ' άγιο αστέρι το λαμπρό . Είναι του Μεσολογγιού η θύμηση η γλυκειά που ξαναγύρισε κι' έφεξε γύρω . Σηκώνονται απ' το τραπέζι το΄λιτό . Άντρες - γυναίκες σιάζουν τ' αχτένιστα μαλλιά , σφίγγουν τη μέση , χεροπιάνονται όλοι νιάτα , από θείο πιοτό γεμάτη την καρδιά .

Ένας σουλιώτης , που' κρυβε στα στήθια τη σημαία του Μεσολογγιού , την ξετυλίγει , την κρεμάει απ' ένα κλάδο . Δεν είναι πια σημαία του πολέμου αυτή , φλάμπουρο είναι γάμου , και κάνει τη χαρά του το λυπημένο συμπεθερικό , και παίρνει τη λαχτάρα της ζωής για νύφη , νύφη μια και μόνη .

Ο λόγος ο στοματικός , που φύλαξε του θείου αυτού χορού το θάμα , λησμόνησε για το τραγούδι να μας πει , που είπαν οι χορευτάδες . Μα θα'πρεπε τέτοιο τραγούδι στόμα ανθρώπου να μη το ξανατραγουδήσει . Θα ' πρεπε μονάχα σ' άγιο βήμα , που δεν τό'χτισε χέρι ανθρώπινο , εκεί που προσκυνιέται κι΄ο ήχος του να μοιράζεται σαν από δισκοπότηρο, με τη σταλαματιά , σα γάργαρο νερό μαργαριτάρι σε φρυγμένα στόματα ."   

Γιάννης Βλαχογιάννης

ΟΤΑΝ ΤΟΥΣ ΟΜΙΛΟΥΣΑΜΕΝ ΠΕΡΙ ΑΥΤΟΥ ΕΣΤΟΧΑΖΟΝΤΟ ΟΤΙ ΤΟΥΣ ΟΜΙΛΟΥΣΑΜΕΝ ΔΙΑ ΤΟ ΠΕΚΙΝΟΝ!!!!

ΟΤΑΝ ΤΟΥΣ ΟΜΙΛΟΥΣΑΜΕΝ ΠΕΡΙ ΑΥΤΟΥ ΕΣΤΟΧΑΖΟΝΤΟ ΟΤΙ ΤΟΥΣ ΟΜΙΛΟΥΣΑΜΕΝ ΔΙΑ ΤΟ ΠΕΚΙΝΟΝ!!!!

‘’ Απελπισια  γενική και κατήφεια εκυρίευσεν τας ψυχας των Ελλήνων όλων εις την είδηση της πτώσεως του Μεσολογγίου, ενώ προ ολίγον μηνών, όταν τους ομιλούσαμεν περί αυτού εστοχάζοντο ότι τους ομιλούσαμεν δια το Πεκίνον(!) και αντί να ληφθούν μέτρα με τα οποία εδυνάμεθα να εξολοθρεύσωμεν τον εχθρόν, άφηναν να απεράση αυτός ο χρήσιμος καιρός αδίκως και ανοήτως δια να απελπιζώμεθα τώρα... ‘’

ΑΝΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΣΠΥΡΟΜΗΛΙΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΑΚΡΗ & ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΡΑ’Ι’ΣΚΑΚΗ( ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ)

 

ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΑΚΡΗ & ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΡΑ’Ι’ΣΚΑΚΗ

ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ

Είδες, του λέει(ο Δημήτρης Μακρής):

 ‘’...- πως καβαλλίκεψε ο πούτσος μας τα κανόνια και περάσαμε χωρίς να μας βοηθήσετε;; ‘’

‘’ Να σας το δείξαμε Καραισκάκη, ότι κρατάμε το λόγο μας ‘’

Τώρα εμείς φεύγουμε και βαστάτε εσείς τους Τούρκους.

ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ

Καραϊσκάκης  : -  Τότε τι κοπιάζωμεν ημείς απ’ έξω;

Μακρής : - Οι κόποι σας κανέναν  διάφορον ακόμην δεν μας έδωσαν  , ο εχθρός είδες έως που μας επλησιάσεν  , τον εδιώξαμεν χωρίς βοήθειαν. Αποστάσαμεν γράφοντες να πλησιάσετε . Άλλος λέγει προτείνων το ένα , άλλος το άλλο. Τι άλλην βοήθειαν ζητούν από ημάς, να φαγωθούμεν με τον εχθρόν , μύτη με μυτη , να τον πλησιάσουν και εκείνοι , καθώς και ημείς και μαζί να τον διώξωμεν.

Αυτό να κάμετε και τίποτες άλλο. Καραϊσκάκη μόνον σε εσένα χρεωστούμεν χάριν , διότι επροσπάθησες και προσπαθείς , οι δε λοιποί είναι γιομάτοι προφάσεις (…..!!!!!) 

Καραϊσκάκης  : - Κάμετε Καπιταναίοι , καθώς σας λέγω, διότι θα μετανοήσετε και ο Θεός να μας εβγάλη καλά ως το τέλος.

Μακρής : - Τι θα μετανοήσωμεν ;; Ημείς είδαμε και εμάθαμεν τον κώλο του εχθρού , πολεμούμεν , πολεμούμεν έως ότου δυνηθώμεν , και αν δεν θελήσουν να έλθουν εις βοήθειαν , καβαλλικεύομεν μια φορά πάλιν τα κανόνια του κερατά και φεύγομεν και ερχόμεθα και σας σμίγομεν . Και τότες τρέχομεν όλοι μαζι…

Καραϊσκάκης  : - O Θεός να βοηθήση και εσάς και ημάς

(Εζήτησεν πολεμοφόδια  , τον έδωσαν και αναχώρησεν  αφού διέτρεψεν τρείς ημέρες εκεί)

Ν. ΚΑΣΟΜΟΥΛΗΣ « ΕΝΘΥΜΗΜΑΤΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ» ΤΟΜΟΣ Β’ , ΣΕΛ 144 & 145