Η απόφαση

‘’...Bλέποντες τόν εαυτόν μας, τό στράτευμα καί τούς πολίτας, εν γένει μικρούς καί μεγάλους παρ ελπίδα εστερημένους από όλα τά κατεπείγοντα αναγκαία τής ζωής πρό 40 ημέρας καί ότι επληρώσαμεν τά χρέη μας ως πιστοί στρατιώται τής πατρίδος εις στενήν πολιορκίαν ταύτην καί ότι, εάν μίαν ημέραν υπομείνωμεν περισσότερον, θέλομεν αποθάνει όρθιοι εις τούς δρόμους όλοι.. Θεωρούντες εκ τού άλλου ότι μάς εξέλιπεν κάθε ελπίς βοηθείας καί προμηθείας τόσον από τήν θάλασσαν καθώς καί από τήν ξηράν, ώστε νά δυνηθώμεν νά βαστάξωμεν, ενώ ευρισκόμεθα νικηταί τού εχθρού, αποφασίσαμεν ομοφώνως: H έξοδος μας νά γίνη βράδυ εις τάς δύο ώρας τής νυκτός 10 Aπριλίου, ημέρα Σάββατον καί ξημερώνοντας τών Bαϊων, κατά τό εξής σχέδιον, ή ελθη ή δέν έλθη βοήθεια...

Eν Mισολογγίω 10 Aπριλίου 1826.‘’

Φιλικές Αναρτήσεις


 « Ωδή εις το Μεσολόγγι» γράφτηκε από τον Δημήτριο Αινιάν και δημοσιεύτηκε στο Ναύπλιο από την « Γενική Εφημερίς της Ελλάδος » στις 10 Απριλίου 1826 πριν ακόμα μαθευτεί ότι έπεσε το Μεσολόγγι, από τον Σπύρο Αποστολόπουλο.




 

 

 

 

Ντάπια  Φραγκλίνου η επονομαζόμενη και  Τερρίμπιλε ή « Πλατεία Νίκης »  από τον Σπύρο Αποστολόπουλο


Στη ντάπια του Φραγκλίνου γράφτηκαν μερικές από τις πιο ένδοξες σελίδες της ιστορίας  των προμάχων της πόλης του Μεσολογγίου .
 Ο οχυροματοποιός Μιχαήλ Κοκκίνης την ονόμασε  Φραγκλίνου  δίνοντας της το όνομα του  θεμελιωτή της ανεξαρτησίας των ΗΠΑ Βενιαμήν Φραγκλίνου.
Ονομάστηκε  και Τερρίμπιλε ( Τerribile ) που σημαίνει τρομερή από τον Μιχαήλ Κοκκίνη αλλά και « Πλατεία Νίκης », λόγω των τρομερών και αιματηρών μαχών που δόθηκαν εκεί κατά την δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου .
Αρχικά βρισκόταν ανάμεσα από τις ντάπιες Γουλιέλμου Τέλλου ( Δεσπότη )  και Κοραή  Β.Δ. της πόλης , στη πορεία όμως της πολιορκίας αριστερά και δεξιά της κατασκευάστηκαν τα  κανονοστάσια Τοκέλι και Νόρμαν.

Τον Απρίλιο του 1825 ο φρούραρχος του Μεσολογγίου  Δημήτριος ( Μήτρος ) Δεληγιώργης συνέταξε το επίσημο Μητρώο των Πυροβολητών αναφέροντας τις  ντάπιες και  τον χρόνο που υπηρέτησε ο καθένας .
Στη μητρώο του Δεληγιώργη αναφέρονται ότι στη Τερρίμπιλε πυροβολητές ήσαν  οι Μεσολογγίτες    Γιάννης  Ντάτσικος και ο αδελφός του ( δεν αναφέρεται το όνομα) , Σπύρος Θεοφίλου , Νικολός Καραμπέτσος , Κωστής Καραμπέτσος , Μήτσος Καλύβας , Κανέλλος Κυριάκης , Γιαννάκης Γαλατιανός , Σπύρος Σταμόπουλος , Αθανάσιος Τσάλας , Αντώνιος Κασιδιάρης , Γιάννης Σούστας , Γιάννης Αντωνόπουλος , Χρήστος Κουκής , Βασίλης Σούστας  καθώς και οι Διονύσιος Ζακύνθιος , Χρήστος Κακοκέφαλος ( Αγιομαυρίτης ) , Σταύρος Σμυρναίος , Χαντζής Σερασλής .
Τα « Ελληνικά Χρονικά » στις 27 Μαΐου 1825 (αρ. φύλλου 42) αναφερόμενοι μάλλον στον πρώτο από τους παραπάνω γράφουν:   “…  επληγώθη όμως επικινδύνως εκ των ημετέρων ο εν τω κανονοστασίω του Φραγκλίνου αρχιπυροβολιστής Γιάννος Ντζάντζικος ”

Τη Τερρίμπιλε μέχρις τις αρχές του  Αυγούστου  1825 υπερασπίζονταν  τα παλικάρια του στρατηγού Τσόγκα  που ο ίδιος είχε παρατήσει εκεί καθώς είχε λιποτακτήσει από τον Ιούλιο . Από την ημερομηνία αυτή και μετά η υπεράσπιση της δόθηκε στο σώμα των Μεσολογγιτών υπό τις οδηγίες του αρχηγού τους Αθανάσιου Ραζή-Κότσικα που μέχρι τότε πολεμούσε στη Μεγάλη Ντάπια και στο σώμα του στρατηγού Κίτσου Τζαβέλα .  Ο Σπυρομήλιος στα απομνημονεύματα του αναφέρει χαρακτηριστικά : “ … κατά τας επτά του μηνός ήλθον εντός του φρουρίου οι Στρατηγοί Κιτζιο – Τζαβέλας, Χρήστο – Φωτομάρας και Γεώργιος Βαλτινός με περίπου των χιλίων διακοσίων ανδρών και ετοποθετήθησαν ούτοι όπου ήτο η περισσοτέρα ανάγκη , δηλαδή ο μεν Στρατηγός Τζαβέλας ετοποθετήθη εις την Τερρίμπιλε ( διότι είχεν εκλεκτότερον σώμα και αυτή η θέσις ήτον η αναγκαιοτέρα ) , όπου εμεταθέσαμεν και το σώμα των Μεσολογγιτών υπό τον Στρατηγόν Αθανάσιον Ραζηκότζικα , το δε σώμα του Στρατηγού Τζόγκα όπου ήτον εις αυτήν την θέσιν , επειδή είχε δοκιμάσει σημαντικήν φθοράν φυλάττον έως τότε αυτήν την θέσιν , το εμεταθέσαμε εις του Δεσπότη. Ο Στρατηγός Χρήστο – Φωτομάρας ετοποθετήθη εις την Μεγάλην Τάμπια αντικαταστήσας το  σώμα των Μεσολογγιτών…”  

Από την αρχή της δεύτερης πολιορκίας  οι Τούρκοι είχαν ρίξει όλο το βάρος τους στην κυρίευση της ντάπιας του Φραγκλίνου  , όπως και στις ντάπιες Μάρκου Μπότσαρη και Λουνέττα . Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι απέναντι από τη Τερρίμπιλε  οι Τούρκοι σήκωσαν τεχνητό λόφο που κινούταν προς το τείχος ( το επονομαζόμενο από τον Κοκκίνη και « Ύψωμα της Ενώσεως » ή Βουνό που περπατά )  με σκοπό να επιχωματώσουν την εξωτερική τάφρο , να  καβαλήσουν το τείχος της Τερρίμπιλε και να εισέλθουν στη πόλη.   Όμως όπως γράφει ο Αύγουστος Φαμπρ “ οι Έλληνες είχαν την  προνοητικότητα να ανοίξουν χαρακώματα και τομές κι απ’ τις δύο πλευρές του περάσματος του προμαχώνα , να ανοίξουν πιο πέρα νέες τάφρους , και να υψώσουν πίσω από αυτές τις τάφρους καινούργια τείχη . Έτσι αναγκάστηκε  να σταματήσει μπροστά από τη δεύτερη γραμμή οχύρωσης κι αντί να περικυκλώσει τους πολιορκημένους , βρέθηκε με τη σειρά του περικυκλωμένος μέσα στον προμαχώνα που είχε κυριέψει .”
Η σπουδαιότητα της Τερρίμπιλε φαίνεται άλλωστε και από το γεγονός ότι εκεί   ήταν στημένα πλήθος σιδερένια κανόνια αλλά και πυροβολικοί όλμοι . Ο Λάμπρος Κουτσονίκας στις 19 Ιουλίου 1829 συντάσσοντας τον « Κατάλογο των κανονοστασίων και την καταγραφή των επ ΄αυτών κανονιών μετά την απελευθέρωση της πόλης »  αναφέρει ότι στη Τερρίμπιλε βρέθηκαν πέντε (5)  σιδερένια κανόνια εκ των οποίων  “ … τα δύο χωρίς λέτα , το εν χωρίς χερούλι ”  . Αλλά και τα « Ελληνικά Χρονικά » στις 2 Αυγούστου 1825 ( αρ. φύλλου 62-64) αναφέρουν : “ … Το πρωί εβάλαμεν πάλιν εις ενέργειαν τα πυροβόλα μας . Οι δύο εκ του  έσω  αντιτειχίσματος του Φραγκλίνου πυροβολικοί όλμοι , ο μεν 12 δακτύλων  (pouces) διαμέτρου , ο δε εξ , και τα εκ των πλευρών κανονοστάσια του Κοραή και Γουλιέλμου Τέλλου και Κοτζίκου επέφερον μεγίστην ζημίαν εις τους πλησίον εχθρικούς προμαχώνας…” 

Αμέτρητες , φρικτές και αιματηρότατες οι καθημερινές μάχες που δόθηκαν στη Φραγκλίνου  για την κυριαρχία της . Για το λόγο αυτό πήρε και το όνομα Τερρίμπιλε και  Πλατεία Νίκης . Δεν ήταν λίγες οι φορές που τα τουρκικά μπαϊράκια καρφώθηκαν  επάνω στα τείχη της Τερρίμπιλε  δίνοντας τη χαρά στο Κιουταχή ότι κυρίευσε το Μεσολόγγι . Κι άλλες τόσες οι φορές που οι Έλληνες αγωνιστές τους απώθησαν και τους κατέσφαξαν.  Ας δούμε πώς περιέγραψαν κάποιες από αυτές τις μάχες  οι Νικόλαος Κασομούλης , Σπυρομήλιος , Αρτέμιος Μίχος και τα « Ελληνικά χρονικά ». 

Στις 21 Ιουλίου του 1825 σε  μία από τις σφοδρότερες μάχες ο Σπύρομήλιος και τα τα « Ελληνικά Χρονικά » χαρακτηριστικά αναφέρουν : “ Καθώς άρχισεν δε η αυγή της εικοστής πρώτης να ρίπτη τας ακτίνας της εις τον ορίζοντα μας, τόσον ώστε μόλις εδύνατο να διακρίνη τινάς τα ενωπιών του αντικείμενα , αιφνής μας έσεισεν η γης , και εικούσθη κρότος μέγας εις την Τερρίμπιλε , διότι οι Τούρκοι έβαλον πυρ εις μίαν υπόνομον που είχον κατασκευάσει εις την πρώτην γωνίαν αυτού του κανονοστασίου … Συγχρόνως ώρμησαν τότε και  εις τας τέσσαρας γωνίας Τερρίμπιλε , Μεγάλη Τάμπια , Μακρή και Γερμανών και έστησαν τας σημαίας των επάνωθεν των, οι δε σκοποί μας αμέσως κατά παραγγελία εις τους αντιπρομαχώνας …” ( Σπυρομήλιος )  
“ Επροσπάθησαν οι εχθροί  να εφορμήσωσι  μετά το στήσιμον των σημαίων και να εξουσιάσωσι τα κανονοστάσια μας ταύτα , αλλά τα γενναία όπλα των καρτεροψύχων Ελλήνων , οίτινες εκ των πλευρών του περιτειχίσματος και εκ των έσωθεν αντιπρομαχώνων εμάχοντο με του θανάτου την απόφασιν και με γενναιότητα απαραδειγμάτιστον , όχι μόνον τους εμπόδισαν να προχωρήσωσιν , αλλά και 500 περίπου κατεσκότωσαν , πολλοτάτους επλήγωσαν,  ικανάς των σημαίων της ημισελίνου και όχι ολίγα όπλα και άλλα λάφυρα αφήρπασαν , και τους λοιπούς βαρβάρους τελευταίον μετά δύο ήμισυ ωρών μάχην κατεδίωξαν…Εις δε τους εχθρικούς προμαχώνας , εις τας γεμισθίσας τάφρους , και εις τα έξω μέρη του περιτειχίσματος μας έμειναν κειτόμενα και κατασκορπισμένα πολλάκις των εχθρικών πτωμάτων…” ( Ελληνικά Χρονικά αρ.φύλ.56-60, 29 Ιουλίου 1825)
Στις 19 Αυγούστου 1825 σε μια άλλη επική μάχη οι Έλληνες κατάφεραν μέσα σε δώδεκα ώρες   να καταστρέψουν μπροστά στη Τερρίμπιλε το «Ύψωμα της Ενώσεως » για το οποίο οι Τούρκοι  είχαν χρειαστεί σαράντα ολόκληρες  μέρες για να το κατασκευάσουν. 

“ Ο πολιορκητής ως είρηται , με το κύλιμα του χώματος εγέμισε την τάφρον του κανονοστασίου Τερρίμπιλε και ούτως εγκατεστάθη εν αυτώ , των Ελλήνων αποσυρθέντων εις τον κατασκευασθέντα αντιπρομαχώνα , αλλά ο εχθρός εξηκολούθει ακαταπαυσάτως το έργον δια να γεμίση και την τάφρον του αντιπρομαχώνος τούτου. Τότε δε ο υποσωματάρχης Παναγιώτης Σωτηρόπουλος Κραβαρίτης εμηχανέυθη υπογείως να κλέπτη χώμα , εις τρόπον ώστε ο σκοπός του εχθρού εματαιούτο. Περί δε την 19 Αυγούστου , έθεσεν υπό τον απομείναντα όγκον του χώματος τρεις βόμβες της μεγαλυτέρας  διαμέτρου , μεταδώσαντες δε εις αυτάς το πυρ περί την μεσημβρίαν , και αναποδογυρλισνατες τον σωρόν , ώρμησαν οι Έλληνες  ξιφήρεις και έτρεψαν τους εχθρούς εις φυγήν , κυριεύσαντες όλον εκείνον το μέρος…” ( Αρτέμιου Μίχου απομνημονεύματα )
“ … Οι Έλληνες αφού κατέστρεψαν και επιπέδωσαν τας εν τω Φραγκλίνω κολοσσαίας των βαρβάρων εργασίας , εφώρμησαν τελευταίον και εις το άκρον του υψώματος της ενώσεως , ένθα έγινεν η μάχη πλέον πεισματική …Η μάχη διήρκησε τοιουτοτρόπως έως των μεσονυκτίων . Οι Έλληνες θριαμβεύσαντες  έγιναν κύριοι ολόκληρου του κανονοστασίου … Όσον από μέρους μας εστερήθημεν εις τη μάχην ταύτην 20 μάρτυρας , έμειναν δε και 45 πληγωμένοι ήρωες …. Οι δε εχθροί εφόρτωσαν με πτώματα υπερ τους εκατόν ίππους και ημιόνους και τα μετακόμιζον εις τα άνω να τα θάψωσιν…” ( Ελληνικά χρονικά , αρ. φύλ. 67, 22 Αυγούστου 1825 ) 

Τέλος στις 9 Σεπτεμβρίου 1825  τα «Ελληνικά Χρονικά» και ο Κασομούλης γράφουν : “ προ τινών ημερών είχομεν κατασκευάσει υπόνομον δια να κάμωμεν να πηδήση εις τον αέρα το στεφάνωμα το προχώματος του Φραγκλίνου , και να ανατρέψωμεν τα εις το ενδότερον του αθανάτου τούτου κανονοστασίου εχθρικάς εργασίας …”
(Ελληνικά Χρονικά αρ.φυλ. 73 , 12 Σεπεμβρίου 1825 )
“ … Eσυνάχθησαν ( οι Τούρκοι ) , εγιόμωσαν αι θέσεις , δεν τους χωρούσαν τα χαρακώματα και άκουγες έναν βρασμό μέσα εις αυτά ωσαν του μελισσιού . Αφού εσωρεύθησαν τόσον πλήθος και περίμεναν την έξοδόν μας και εσωρεύθησαν και ως δύο χιλιάδες ακόμη επάνω εις το χώμα ( της Ενώσεως ) όπου έμελλεν να εκραγή η υπόνομος , βάνειν φωτιά ο Κώστας , και επειδή ήτον αυτή βαθέα σκαμμένη, κυκλοειδώς διευθυνομένη , καλά κτισμένη , το μπαρούτι πολύ , καθώς έφθασεν το πυρ, εως να έβγη από τα σπλάχνα της γης , άρχισεν να σείη και να κλονίζη όλον το Φρούριον , και να ακούγονται τα τριξίματα του Φρουρίου και των σπιτιών της πόλεως ωσάν στεναγμός κανενός θηρίου μυθολογούμενου , ωσάν τρομερός σεισμός , ώστε εφόβισεν και ημάς και επέσαμεν , από την τρεμούλαν της γης , όλοι κάτω. Μετά τον σεισμόν , εβγήκεν ένας βρόντος τόσον τρομερός , ώστε μας κούφανεν . Κοιτάζομεν τον ανήφορον προς τον ουρανόν , και βλέπομεν ένα πλήθος σώματα μπαλώματα , αναβαίνοντα με τον σκοτεινότατον και υλώδη καπνόν. Σκέλη , ποδάρια , κεφάλια , μισούς ανθρώπους , μπούτια , χέρια , εντόσθια έπεσαν προς ημάς και άλλα προς τους εχθρούς.Μόλις έπεσαν κάτω τούτα και συνελθόντες οι « Ξιφήρεις» , αμέσως πηδήσαντες έξω , επέπεσαν κατά των εχθρικών χαρακωμάτων… Εφευγον οι Τούρκοι ωσάν αγέλη , ωσάν καταδιωκόμενοι από αστραπήν και οργήν θεϊκήν…”  ( Νικόλαος Κασομούλης , Στρατιωτικά Ενθυμήματα )

Οι σφοδρότατες μάχες που έγιναν για την ανακατάληψη της Τερρίμπιλε συγκλόνισαν όλη την Ελλάδα . Οι ειδήσεις ταξιδεύουν σε όλο τον κόσμο προκαλώντας δέος για τον αγώνα των Μεσολογγιτών. Ο  Αύγουστος Φαμπρ στο βιβλίο του « Η Ιστορία της Πολιορκίας του Μεσολογγίου » γράφει : “ Ο κίνδυνος που είχαν περιφρονήσει ,φαινότανε στα μάτια τους κάθε μέρα και μικρότερος και η δόξα τους μεγάλωνε μέρα με τη μέρα . Όλη η Ελλάδα τιμούσε την ανδρεία τους. Όλα τα ταχυδρομεία τους έφερναν και κάποια καινούργια έκφραση της εθνικής αναγνώρισης . Συγκινήθηκαν ιδιαίτερα ( οι πολιορκημένοι ) όταν διάβασαν την περιγραφή των δημόσιων εκδηλώσεων που έγιναν στο Ναύπλιο  για να γιορτάσουν την απελευθέρωση του λιμανιού τους και τα κατορθώματά τους στις δύο πρώτες εφόδους .”
Πράγματι στο Νάυπλιο στις 16 Αυγούστου 1825 προς τιμήν της ηρωικής   αντίστασης των αγωνιστών του Μεσολογγίου γίνεται δοξολογία όπου παρίστανται σύσσωμη η κυβέρνηση , οι αρχηγοί του στρατού και τεράστιο πλήθος πολιτών. Στη μεγαλειώδη αυτή εκδήλωση ο Αθανάσιος Πολυζωίδης βγάζει λόγο  όπου για πρώτη φορά αναφέρει το Μεσολόγγι ως ιερή πόλη λέγοντας : Eις σε στρέφω τον λόγον μου, ώ πόλις ιερά του Μεσολογγίου. Ιεράν σε ονομάζω και με σέβας βαθύτατον πατώ νοερώς σήμερον το έδαφος σου , συλλογιζόμενος τα τεράστια κατορθώματα , τα οποία τόσακις ήδη ενεργήθησαν εις την περιφέρειαν σου…..Ιεράν σε ονομάζω και ιερά είσαι τω όντι , διότι από την πρώτην αφετηρίαν του παρόντος αγώνος έμεινες ακέραια και αμίαντος , μηδέποτε καταπατηθείσα από τους βεβήλους των βαρβάρων πόδας.
Ιεράν σε ονομάζω διότι ηξιώθεις να έχης ζώντας μεν προμάχους , αποθανόντας δε ιερά κειμήλια εναποτειθεμένα εις τους κόλπους σου , τους μεγαλητέρους άνδρας , όσοι εις την Ελληνικήν ιστορίαν διαπρέπουσιν ….”


Έτσι γράφτηκε η ένδοξη  ιστορία  μπροστά στη ντάπια του  Φραγκλίνου .
Θαμμένη τώρα ανάμεσα στις πολυκατοικίες  , δεν θυμίζει σε τίποτα αυτόν τον ιερό τόπο , εκεί που έγιναν οι συγκλονιστικότερες μάχες κατά την πολιορκία του Μεσολογγίου. Εκεί που σκοτώθηκαν δεκάδες Έλληνες και χιλιάδες Τούρκοι . Ξεχασμένη από όλους μας στέκει εκεί περήφανη με το κανόνι της για να μας θυμίζει ότι κάποτε πρέπει να την τιμήσουμε ξεχωριστά για  να  μάθουν οι νέοι γιατί ονομάστηκε και « Πλατεία Νίκης» .

 

 

Το Μεσολόγγι κυρίαρχο ναυτιλιακό κέντρο τον 18ο αιώνα

(Α' Μέρος)  - από τον Σπύρο Αποστολόπουλο







H ιστορική εμφάνιση του Μεσολογγίου 



 Το Μεσολόγγι ως πόλη αναφέρεται για πρώτη φορά στην ιστορία από τον  μεγάλο Ενετό ιστορικό Paolo Paruta ο οποίος στο βιβλίο του « Storia della Guerra di  Cipro » περιγράφοντας την ναυμαχία της Ναυπάκτου στις 7 Οκτωβρίου 1571 γράφει : “ Passo oltre gli scogli di Curzolari Giovanni da Cardona, che guidava l’antiguardia con otto galee, e ando a Petala, seguendolo tutta l’armata per fermarsi in quell luogo, per la comodita del porto, e delle acque del fiume Acheloo, con animo, essendosi gia fatti circa ad otto miglia vicini al castello, che e posto alla bocca del Golfo di Lepando, di dover di la mandare qualche Capo da Guerra a riconoscerlo: cosi incaminandosi tutti per l’intesso viaggio, nell uscire fuori de scogli de’ Curzolari sopra la punta delle peschiere, dette da Greci Mesolongni, fu dalla galea reale di don Giovanni scoperta l’armata nemica circa dodici miglia lontana….”  

που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει:  

“Πέρασε από πάνω από τα βράχια του  Curzolari (Οξειά) , ο Τζιοβάνι της Γκαρντόνα, που οδηγούσε   την εμπροσθοφυλακή με οκτώ γαλέρες, και πήγε στον Πεταλά ακολουθούμενος από όλη την αρμάδα για να σταματήσουν σε κείνο το μέρος , λόγω του εύκολου ελλιμενισμού, και των νερών του ποταμού Αχελώου, με διάθεση, και έχοντας ήδη κάνει περίπου οκτώ μίλια πιο κοντά προς το κάστρο, που ήταν τοποθετημένο στο στόμιο του Κόλπου της Ναυπάκτου , και αφού είχαν επίσης αποστείλει προς τα εκεί μερικούς  επικεφαλείς για αναγνώριση: Έτσι προς συμφέρον όλων των απεσταλμένων  σ' αυτό το ταξίδι, στην έξοδο  από τα βράχια του Curzolari ( Κουτσλάρη – Οξειά ), πάνω απ' την άκρη του ψαρότοπου, που ονομάζεται  από τους Έλληνες Μεσολόγγι, ήταν η βασιλική γαλέρα του Ντον Τζιοβάνι που ανακάλυψε την αρμάδα των εχθρών, περίπου δώδεκα μίλια μακριά….” 

Ένα δεύτερο σε χρονολογική σειρά στοιχείο είναι ένα συμβόλαιο ναυλώσεως με ημερομηνία 4 Σεπτεμβρίου 1582 , στο οποίο αναφέρονται Μεσολογγίτες  που ανέλαβαν τη μεταφορά εμπορευμάτων στη Ζάκυνθο και την επιστροφή στο Μεσολόγγι αντί του ποσού των 20 χρυσών τσεκινίων.

Το 1668 ο Τούρκος περιηγητής Εβλιά  Τσελεμπή ( Evliya Celebi) έφτασε στην Αιτωλοακαρνανία . Στη περιγραφή του για το Μεσολόγγι γράφει :

« Ανήκει στο σαντζάκ του Κάρλελι κι είναι ναχιγιές ( μικρή διοικητική μονάδα ) του Αγγελί Καστρί ( Αγγελόκαστρο ).  Είναι  χτισμένο σε μια αμμουδερή παραλία και σου δίνει την εντύπωση νησιού. Διοικητικά υπάγεται στο Νατόλκο ( Ανατολικό) κι είναι χας του Μεγάλου Βεζύρη, που έχει μόνιμο επιτετραμμένο εμίνη( υπάλληλο αντιπρόσωπο ). Αποτελείται από τριακόσια κεραμοσκέπαστα σπίτια γκιαούρηδων και σερήδων ( πιστών μουσουλμάνων ). Έχει ακόμα τζαμί , χάνι , μεκτέπ, μεντρεσέ , δέκα μαγαζιά  , ένα τεκέ κι ένα μικρό χαμάμ. Τίποτε άλλο δεν υπάρχει.

Οι κάτοικοι παράγουν κι εμπορεύονται , σταφίδα , αυγοτάραχο και μετάξι. Στη ρηχή θάλασσα υπάρχουν εκατοντάδες νταλιάνια ( ιχθυοτροφεία ) . »
Επόμενη αναφορά για την πόλη του Μεσολογγίου γίνεται to 1675 από τον Άγγλο περιηγητή Bernard Randolph , όπου αναφέρεται στο Νατολικό (Αιτωλικό) και τον τελώνη της περιοχής που εδρεύει σε μια θέση , στο Mezzalaguzi (Μεσολόγγι).

Την ίδια εποχή  1674 – 1675  οι συνταξιδιώτες περιηγητές Jacob Spon ( Γάλλος φιλόλογος , γιατρός και αρχαιολόγος ) και George Wheler ( συλλέκτης – φυσιοδίφης )  αναφέρουν ότι το Ανατολικό και το Μεσολόγγι ήταν δύο μικρές πόλεις , χτισμένες πάνω σε μικρά νησιά , στα αβαθή της θάλασσας . 

Και οι δύο κατοικούταν από χριστιανούς , ήταν υπό την εξουσία ενός βοεβόδα ( διοικητή) και δεν καταπιεζόταν ιδιαίτερα .Στο Ανατολικό και το Μεσολόγγι θα γνωρίσουν τα μονόξυλα .

 « Πρόκειται για ένα βαθουλωμένο κορμό δέντρου μήκους 4,5-6 μέτρα και πλάτους 45 εκατοστά και άλλο τόσο ύψος. Πλέει με κουπιά και κάπου κάπου με πανιά ».

 Οι πρώτοι κάτοικοι του Μεσολογγίου ήταν Δαλματοί πειρατές , οι οποίοι το χρησιμοποίησαν ως φυσικό ορμητήριο.  Αυτό επιβεβαιώνεται από τις μαρτυρίες πολλών αγωνιστών που επέζησαν. Οι επιζήσαντες τους αγώνος ναυτικοί διηγούταν ότι στα πειρατικά πλοία αυτοί και οι πατεράδες τους είχαν λάβει τα πρώτα ναυτικά τους μαθήματα .
Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός οτι στην πολιορκία του  Μεσολογγίου , οι Μεσολογγίτες είχαν αναλάβει τα κανόνια της πόλης καθώς θεωρούταν πολύ ικανοί πυροβολητές λόγω του ότι οι περισσότεροι από αυτούς υπήρξαν ναυτικοί.

Το 1838 η Η Αρμαντίν, Λουσί, Ωρόρ Ντυπέν, βαρώνη Ντυντεβάν, η επονομαζόμενη George Sand (Γεωργία Σάνδη) , γράφει το μιθυστόρημα « ο Ουσκόκος » ( « L’ Uscoque » ) . O μύθος του περιπλέκεται την εποχή του Δόγη Φραντζέσκο Μοροζίνη (1686) και αναφέρεται στους Μεσολογγίτες  πειρατές . Ο Ενετικός στόλος παραχείμαζε στη Κέρκυρα και ασχολούταν με το να επιβλέπει τους Μεσολογγίτες πειρατές , οι οποίοι είχαν καταφύγει στη νήσο Κοτσιλάρη (Curzolari- Οξειά ) και στις άλλες Εχινάδες νήσους προκαλώντας τρομακτικές καταστροφές και λεηλασίες στα πλοία που ταξίδευαν . (… «Les Missolonghis surtout s'étaient réfugiés dans les îles Curzolari, situées entre la Morée, l'Étolie et Céphalonie, et causaient d'horribles ravages… » )

Ο Φραντζέσκο Μοροζίνη εγκατέστησε τότε – σύμφωνα με το μυθιστόρημα - στις Εχινάδες νήσους στρατό και διοίκηση για να προστατεύσει τα πλοία και να εξοντώσει τους Μεσολογγίτες πειρατές .  

Το κυριότερο πρόσωπο του μυθιστορήματος είναι ο Ενετός διοικητής του Κοτσιλάρη ο οποίος τη μέρα διοικούσε τη φρουρά του ενώ το βράδυ μεταμορφωνόταν σε άγριο Ουσκόκο πειρατή που διεξήγαγε επικίνδυνες πειρατικές επιχειρήσεις .Σε αντίθεση με τους άγριους και αιμοβόρους Ουσκόκους πειρατές , η Γεωργία Σάνδη χαρακτηρίζει τους Μεσολογγίτες πειρατές ήπιους που ποτέ δεν εφόνευαν τους αιχμαλώτους τους .

 Με το καιρό και λόγω της φυσικής μορφολογίας της περιοχής οι πρώτοι κάτοικοι του Μεσολογγίου ασχολήθηκαν με την αλιεία .Έχοντας όμως πάντα την παρόρμηση της δοκιμής στη περιπέτεια και τον πλούτο , σε μικρό χρονικό διάστημα στράφηκαν προς τη ναυτιλία .
Ο Κωστής Παλαμάς στους « Καημούς της Λιμνοθάλασσας »,  στο ποιήμα « Μια Παράδοση » μιλά για το ναυτικό του Μεσολογγίου :

Γη και την πλάθει ο Φίδαρης  κι ο Άσπρος
πλατιά  την αγκαλιάζει . Της ρηχιάς
Θαλασσινέ ,το δρόμο πήρες , και ήρθες ,
καθώς έρχεται  ο γλάρος κι ο τσουκνιάς .

Ήρθες από το αγνώριστο , από πέρα
από πού; δεν το ξέρεις ούτ΄εσύ .
Έφερνες τ΄άγια λείψανα μιας πίστης
και μιας φυλής τη βούλα τη χρυσή.

Ήρθες με μια κουρσάρικη γαλέρα ,
ταμπούρι έψαχνες νάβρης και χωσιά ,
λημέριασες  εδώ να  μελετήσης
καινούργια κούρσα κι άλλα φονικά .

Τρόμος του Τούρκου και του Φράγκου. Ξάφνου
Στα τρώει ο καημός τα φύλλα της καρδιάς .
Κουρσάρος , κι ερωτεύτηκες τη λίμνη
την ήμερη . Και γίνεσαι ψαράς .

Ύστερα καπετάνιος μιας γολέτας
άπλωσες τα φτερά του ταξιδιού
από της Μαύρης θάλασσας τις άκρες 
ίσα με τους γιαλούς του Μισιριού.

Και ξανάρθες . Χτιστό σου εδώ το σπίτι .
Πραμματευτής και κοσμογυριστής ,
το μετάξι κουβάλησες της Δύσης
και  το χρυσάφι της Ανατολής …

H άνθηση της ναυτιλίας
Από  τις αρχές   του 18ου αιώνα το Μεσολόγγι  γνώρισε μια τεράστια άνθηση στον τομέα της ναυτιλίας καθώς το  λιμάνι του αποτέλεσε εξαρχής τον κόμβο ενός συστήματος λιμανιών του Ιονίου με εσωτερική διασύνδεση και αλληλεξάρτηση στις παραγωγικές δραστηριότητες .Την περίοδο 1700-1779 το Ιόνιο κυριαρχεί στη ναυτιλία της Ανατολικής Μεσογείου και το Μεσολόγγι αποτελεί κυρίαρχο λιμάνι καθώς προσφέρει οικονομικές υποδομές για τη συγκέντρωση κεφαλαίων που επενδύονται στον τοπικό στόλο , ο οποίος αναλαμβάνει μεταφορές προϊόντων  της ευρύτερης περιοχής του Κορινθιακού αλλά και των ακτών της Ηπείρου με επίκεντρο τα προϊόντα του Αμβρακικού.

Η μεγάλη ανάπτυξη του Μεσολογγίου έχει συνδυαστεί με εκείνη της Κεφαλλονιάς , καθώς φαίνεται ότι υπήρχε συνεργασία ανάμεσα σε αυτούς τους δυο ναυτότοπους.
Μέχρι το 1799 τα  νησιά του Ιονίου βρισκόταν υπό βενετικό έλεγχο  ενώ οι ακτές της Ηπείρου ,Ακαρνανίας και Αιτωλίας όπως και της Πελοποννήσου υπό οθωμανικό έλεγχο με εξαίρεση την Πρέβεζα που ανήκε στις βενετικές κτήσεις.

Η βενετική ναυτιλιακή και εμπορική πολιτική όμως λειτουργούσε ανασταλτικά σε σχέση με την οθωμανική πολιτική καθώς τα πλοία με την βενετική σημαία αναγκάζονταν να ταξιδεύουν στην Βενετία προκειμένου να φορολογηθεί το εμπόρευμά τους , ενώ τα αντίστοιχα πλοία με την οθωμανική σημαία δεν υπόκεινται  σε περιορισμούς για την μεταφορά των εμπορευμάτων και επιπλέον δεν κατέβαλαν προξενικά δικαιώματα . 

Το γεγονός αυτό της διαφορετικής ναυτιλιακής πολιτικής εκμεταλλεύθηκαν καραβοκύρηδες και  επενδυτές της Κεφαλλονιάς και της Ζακύνθου αγοράζοντας  και κατασκευάζοντας  πλοία στο Μεσολόγγι   και υψώνοντας σε αυτά την οθωμανική σημαία .
Θα πρέπει να  σημειωθεί ότι τα πρώτα ναυπηγεία στον Ελλαδικό χώρο δημιουργήθηκαν στις αρχές του 18ου αιώνα στο Μεσολόγγι καθώς σε αυτό συνέβαλαν καίρια οι Ιόνιοι πληθυσμοί τεχνιτών ( ναυπηγοί , καλαφάτες) και  Επτανήσιοι κεφαλαιούχοι που επένδυσαν στα ναυπηγεία του Μεσολογγίου.

Σταδιακά όμως και οι ίδιοι οι Μεσολογγίτες δημιουργούν τον δικό τους στόλο , ξεκινώντας   να  μεταφέρουν και να εμπορεύονται προϊόντα  σε διάφορα λιμάνια της Ευρώπης όπως της Βαλέτας , της Τεργέστης , της Γένοβα , της Ανκόνα , της Μασσαλίας  και του Λιβόρνο . Από το Μεσολόγγι μεταφέρουν είδη διατροφής  (παστά ψάρια , αυγοτάραχο , λάδι ,δημητριακά , τυρί , σταφίδα ,κρασί  ) και πρώτες ύλες (ξυλεία , μαλλί δέρματα , βελανίδια ) .Από τα μέσα του 18ου αιώνα τα Μεσολογγίτικα πλοία εμφανίζονται και σε άλλες περιοχές όπως το Ν.Δ. Αιγαίο   μεταφέροντας πρώτες ύλες ( βελανίδια , δέρματα ) , χωρίς όμως να εμπλέκονται δυναμικά στο εμπόριο των δημητριακών της Μαύρης Θάλασσας όπως έκαναν την ίδια εποχή οι Κεφαλλονίτες.  

Στο μεγαλύτερο διάστημα του 18ου αιώνα  τα  πλοία του Μεσολογγίου ταξιδεύουν κατά κύριο λόγο στη Βαλέτα που την εποχή εκείνη  αποτελούσε μεγάλο διαμετακομιστικό κέντρο στην καρδιά της Μεσογείου με μεγάλους αποθηκευτικούς χώρους και σημαντικά ναυπηγεία  για επισκευές και ναυπηγήσεις πλοίων και καραντίνας για την έκδοση των αναγκαίων πιστοποιητικών για τα πλοία που ήθελαν να κατευθυνθούν  προς ευρωπαϊκά λιμάνια. Ενδεικτικά να αναφέρουμε ότι το 1765 τα σαράντα από τα σαράντα επτά πλοία (91%) έφτασαν στη Μάλτα .

Το Λιβόρνο αποτελούσε προορισμό των πλοίων του Μεσολογγίου κυρίως στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα , ενώ το 1786 ήταν έτος αιχμής με 50 αφίξεις πλοίων.

Στη διάρκεια της ίδιας περιόδου , αν και λιγότερο συχνά και χωρίς τη συνέχεια των εμπορικών σχέσεων με τη Μάλτα , τα πλοία του Μεσολογγίου επισκέπτονταν την Τεργέστη μεταφέροντας είδη διατροφής όπως τυρί , λεμόνια , σιτάρι και σταφίδα  αλλά και άλλα  προϊόντα όπως σαπούνι , μαλλί και νήμα με μικρότερη όμως συχνότητα . Το 1759 τα μεσολογγίτικα πλοία καταγράφονται να έχουν ταξιδέψει στη Τρίπολη , το 1783 στη Τουλόν και το 1790 στη Μασσαλία.

Τα σημεία φόρτωσης των Μεσολογγίτικων πλοίων ήταν ως επί των πλείστων το λιμάνι του Μεσολογγίου απ’ όπου εξήγαγαν κυρίως  σιτηρά , της Πρέβεζας και άλλα μικρότερα λιμάνια του Αμβρακικού κόλπου απ’ όπου εξήγαγαν τα περισσότερα είδη και κυρίως  ξυλεία , καυσόξυλα και σιτηρά .

Είναι σημαντικό  να σημειωθεί  ότι η τριγωνική σύνδεση Μεσολογγίου- Πρέβεζας – Μάλτας  για το μεγαλύτερο διάστημα του 18ου αιώνα , παρέμεινε σταθερή δημιουργώντας ένα σύστημα ανατροφοδότησης φορτίων κεφαλαίων και πλοίων σε μία κυκλική κίνηση. Η σχέση αυτή διαταράχτηκε όταν μεταβλήθηκε το ευρύτερο πολιτικό και οικονομικό περιβάλλον λόγω των γαλλοαγγλικών πολέμων στα τέλη του 18ου αιώνα ,την κατάλυση της κυριαρχίας των Ιπποτών στη Μάλτα το 1798 , την παρουσία των Βρετανών στο χώρο του Ιονίου μετά τη κατάλυση της Βενετικής Δημοκρατίας αλλά και λόγω των μέτρων που έλαβε ο Αλή Πασάς κατά της ναυτιλιακής κίνησης του Μεσολογγίου και του στόλου του στις αρχές του 19ου αιώνα όπως θα δούμε πιο κάτω.

Η σημασία του λιμανιού του Μεσολογγίου είναι πλέον εμφανής από το γεγονός ότι το 1726  οι βενετικές αρχές ιδρύουν εκεί  ανεξάρτητο υποπροξενείο με πρώτο υποπρόξενο τον Σπυρίδωνα Βαρότση .

Πλέον ο στόλος του Μεσολογγίου αποτελούσε μια σημαντική ναυτιλιακή δύναμη που έπαιζε καίριο ρόλο στις θαλάσσιες μεταφορές από και προς την Ιταλική χερσόνησο και τη Μάλτα  .Οι αναχωρήσεις πλοίων που γίνονται από το Μεσολόγγι στη διάρκεια του 18ου αιώνα αποτελούν το 13% του συνόλου των αναχωρήσεων από όλα τα σημαντικά λιμάνια  του Ιονίου ( Πάτρα , Ζάκυνθος ,Ληξούρι , Αργοστόλι , Κέρκυρα , Πρέβεζα κλπ) και βρίσκονται πίσω μόνο  από το λιμάνι της Πάτρας (ποσοστό αναχωρήσεων 16%) .

Σύμφωνα με τα στοιχεία του ερευνητικού προγράμματος Αμφιτρίτη του τμήματος Ιστορίας του Ιόνιου Πανεπιστημίου « Ναυτιλιακή Ιστορία των Ελλήνων ,1700-1821 » ο μέσος όρος του στόλου του Μεσολογγίου σε όλη την χρονική περίοδο από 1700-1819 κατ’ εκτίμηση φαίνεται στον παρακάτω πίνακα  :

Περίοδος 1700-49  1750-79     1780-89      1790-99     1800-09     1810-19    
Πλοία        31         66              134             72                  38             54

Αυτό αποδεικνύεται και από τον κατάλογο που συνέταξε το 1764  ο βενετός πρόξενος με έδρα το Μεσολόγγι Ιωάννης Λάππας με τα πλοία  του Μεσολογγίου και του Αιτωλικού . Στον κατάλογο αυτό αναφέρονταν 48 πλοία  από το Μεσολόγγι  συνολικής χωρητικότητας  6.490 ενετικών μιλιάρων και 26 πλοία από το Αιτωλικό συνολικής χωρητικότητας 4.633 ενετικών μιλιάρων. ( όπου 1 migliara =  ½ μετρικός τόνος ) . Από τα συνολικά  αυτά 74 πλοία αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι τα 50 είχαν κατασκευασθεί στα δικά του ναυπηγεία . 

Ο κατάλογος  όπως σώζεται έως σήμερα :
Τα πλοία που συνήθως κατασκευάζονται στα ναυπηγεία του είναι : ο Μαρτίγος ( ή μαρτιγάνα , martegana ) , η Ταρτάνα ,ο Πίγκος , το Μίστικο (σεμπέκ ), η Πολάκα  και η Φρεγάτα .
Η Μαρτιγάνα που ήταν ο πιο διαδεδομένος τύπος την περίοδο 1700-1820 ,ήταν σκάφος οξύπρυμνο με έντονα προεξέχον μπαστούνι στην πλώρη ( τυπικό χαρακτηριστικό των σκαφών της μεσογειακής παράδοσης ) , συνήθως δικάταρτο με τρία τετράγωνα πανιά , μετζάνα και ένα μεγάλο τριγωνικό πανί στη πλώρη.  Η μέση χωρητικότητα της ήταν 48 τόνοι.

Η Ταρτάνα ήταν σκάφος με έντονα μεσογειακά χαρακτηριστικά , απετέλεσε το πρότυπο από το οποίο προήλθαν άλλοι τύποι σκαφών ( όπως η μαρτιγάνα ) και διακρίνονταν σε τρεις τύπους : τη μονοκάταρτη που ήταν σκάφος καθαρά αλιευτικό , οξύπρυμνο  με  ένα μεγάλο πανί στη πλώρη , τη δικάταρτη  που ήταν σκάφος αμιγώς εμπορικό , οξύπρυμνο με υπερυψωμένη πρύμνη και έντονα κεκλιμένο τοποθετημένο αρκετά μπροστά το πλωριό κατάρτι  και την τρικάταρτη  όπου το πλώριο κατάρτι ( τουρκέτο ) ήταν αρκετά μικρό και είχε πρύμνη με καθρέφτη.

Ο Πίγκος ήταν τρικάταρτο σκάφος , με μακρύ μπαστούνι στη πλώρη, πρύμνη καθρέφτη , έφερε τρεις  ιστούς λατίνια ( τριγωνικά πανιά )  αλλά εναλλακτικά χρησιμοποιούταν και τετράγωνα πανιά. Η μέση χωρητικότητα του έφτανε τους  82 τόνους .

Το Μίστικο , το οποίο διαδόθηκε στη Μεσόγειο από τους Βερβερίνους πειρατές , ήταν σκάφος κατεξοχήν πολεμικό με πυροβόλα στα πλευρά,   μακρύ , ευέλικτο , με μακρύ μπαστούνι ,τρικάταρτο  όπου ο πρωραίος και ο μεσαίος ιστός ήταν ίδιου μεγέθους και αρκετά μεγαλύτεροι από τον πρυμναίο και αρχικά έφερε λατίνια και στους τρεις ιστούς . Στο Ιόνιο οι Μεσολογγίτες  και οι Κεφαλλονίτες  εμφανίζονται να χρησιμοποιούν συστηματικά το μίστικο και ειδικά μετά το 1769.

Η Πολάκα ήταν μεγάλο φορτηγό ιστιοφόρο με μεγάλο τριγωνικό ιστίο (polaccone ) που αποτελούσε  το κύριο χαρακτηριστικό της .Το πανί αυτό ήταν στηριγμένο στο πλώριο κατάρτι , το οποίο είχε έντονη μπροστινή κλίση , το μεσαίο κατάρτι έφερε δυο τετράγωνα ιστία και η μετζάνα  ένα λατίν ικαι πάνω από αυτό ένα τετράγωνο πανί. 

Η Φρεγάτα ήταν κυρίως πολεμικό πλοίο , βαρύ καταδρομικό με πυροβόλα . Ωστόσο οι φρεγάτες  των Ελλήνων πρεπει να σχετίζονται περισσότερο με το φρεγαδόνι ( fregadon ) που ήταν μεγάλο εμπορικό πλοίο , με ένα μεγάλο κατάρτι , με μπομπρέσο ( μακρόστενο κοντάρι που προεξέχει από την πλώρη ) και  αρτέμονα ( πανί συνήθως τριγωνικό ) .

Οι ελληνόκτητες φρεγάτες όπως ήταν φυσικό τον 18ο αιώνα ανήκουν κυρίως σε ναυτικούς του Μεσολογγίου και της Κεφαλλονιάς καθώς αυτοί κυριάρχησαν στις διαδρομές μεταξύ Ιονίου και Αδριατικής και υπολογίζεται ότι είχαν  μέση χωρητικότητα 72 τόνους.

Τον 18Ο αιώνα τα περισσότερα σκάφη φέρουν ονόματα της Παναγίας αλλά και διαφόρων αγίων. H Παναγιά Προυσιώτισσα φαίνεται να αποτελεί την προστάτιδα Παναγιά της ναυτιλίας όλης της Αιτωλοακαρνανίας και της Ηπείρου εκείνη την εποχή  καθώς οι ναυτικοί από το Μεσολόγγι , το Αιτωλικό , τον Αστακό και την Πρέβεζα βαφτίζουν με το όνομα της πολλά από τα σκάφη τους τα οποία καταγράφονται στα Υγειονομεία των Ιταλικών πόλεων ως  La  Madonna  di Broso .

Με αυτό το όνομα (La  Madonna  di Broso) φαίνεται καταχωρημένο και το σκάφος του Γιώργη Βούρβαχη ( Yiorgi  Burbachi ) καπετάνιου από το Μεσολόγγι.

Στο Υγειονομείο της Βαλέτα  το 1741 καταγράφεται το σκάφος με το όνομα Άγιος  Σπυρίδων του Μεσολογγίτη Δημήτριου Αγιομαυρίτη να μεταφέρει τυρί με λιμάνι αναχώρησης την Κεφαλλονιά και λιμάνι άφιξης την Βαλέτα .: ( A di 21 Giugno 1741 Capito la martegana greca nom S. Spiridone  padronata dal padrono Demetrio Agiomavriti da Misselongi con 1 2pna d΄eqipi lui compreso provd Cefalonia  in 8 gni con patenta  di sacrita limpida carica di formaggio per conto … )

Η παραπάνω καταγραφή είναι σημαντική καθώς μας δείχνει  τον τύπο του πλοίου ( martegana ) , τις διαδρομές που ακολουθούσαν  τα πλοία  και  επιπλέον τα εμπορεύματα που μετέφεραν (formaggio). 

Σημαντικό  είναι να αναφερθεί  ότι εκείνη την εποχή οι Έλληνες ναυτικοί  χρησιμοποιούσαν ως μέθοδο διεξαγωγής του ταξιδιού το « θαλάσσιο καραβάνι» . Το σύστημα του « θαλάσσιου καραβανιού»  εξασφάλιζε καταρχήν την απαραίτητη προστασία από την θαλάσσια πειρατεία  και επιπλέον εξασφάλιζε στον καπετάνιο ότι δεν θα έχανε τη ρότα του στα ξένα ύδατα . Για παράδειγμα  στις  20 Απριλίου 1795 ένα θαλάσσιο καραβάνι  δέκα πλοίων με καπετάνιους  που είχαν καταγωγή από Μεσολόγγι , Κεφαλλονιά , Γαλαξίδι,  και Ύδρα κατέφθασε στο λιμάνι του Λιβόρνου . 

Το καραβάνι αυτό ( όπως έχει καταγραφεί  από το ερευνητικό πρόγραμμα Αμφιτρίτης ) φαίνεται στον παρακάτω πίνακα :

ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ                    ΟΝΟΜΑ  ΠΛΟΙΟΥ            ΚΑΤΑΓΩΓΗ  ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΥ
Γιάννης  Παίδακος                      Αρχάγγελος Μιχαήλ           Μεσολόγγι
Θανάσης Λουκέρης                     Άγιος Σπυρίδων                 Γαλαξίδι
Γιώργος Χαρδαβέλλας                  Άγιος Διονύσιος                 Γαλαξίδι
Γρηγόρης Ρεϊς                            Άγιος Νικόλαος                 Έλληνας
Στρατής Θωμόπουλος                  Άγιος Σπυρίδων                Έλληνας
Δημητρης  Αντωνόπουλος            Παναγιά Προυσιώτισσα       Κεφαλλονιά
Γιώργης Λαλέχος                        Παναγιά της Ύδρας            Ύδρα
Αντρέας Σάββας                         Παναγιά της Ύδρας            Ύδρα
Αργύρης Μάσινας                       Παναγιά της Ύδρας            Ύδρα
Νικόλας του Παντελή                  Παναγιά της Ύδρας            Ύδρα

Ο χρόνος ενός ταξιδιού ποίκιλλε ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες που επικρατούσαν και ενδεχόμενα συμβάντα  στη διαδρομή. Το ταξίδι μπορούσε να διαρκέσει μεγάλο χρονικό διάστημα ανάλογα με τις ενδιάμεσες στάσεις και τα προβλήματα που συναντούσαν ( πχ. την κακοκαιρία ή τις επιδρομές)  . Για παράδειγμα η  διαδρομή Μεσολόγγι - Λιβόρνο διαρκούσε συνήθως 29-38 ημέρες ενώ η διαδρομή Μεσολόγγι-Μάλτα διαρκούσε συνήθως  8 ημέρες , θα μπορούσε όμως και περισσότερες.

Οι οικογένειες που δραστηριοποιήθηκαν με τη ναυτιλία στο Μεσολόγγι την περίοδο 1700-1821 εκτιμάται ότι ανήλθαν στον αριθμό των 228 καταλαμβάνοντας τη πρώτη θέση με ποσοστό 16% επί του συνόλου των ναυτικών οικογενειών  του Ιονίου. Δεν κατάφεραν όμως να εξελιχθούν σε ναυτικούς οίκους καθώς δραστηριοποιήθηκαν  στη θάλασσα για μια έως δυο το πολύ γενιές.

Τα ονόματα πάρα πολλών Μεσολογγιτών καπετάνιων έχουν καταγραφεί στα κατάστιχα των Υγειονομείων και στα προξενεία των λιμανιών που επισκέπτονταν.   Ενδεικτικά θα αναφέρω τις οικογένειες του Δημ. Σιδέρη και των υιών του  Στάμου και Ποθητού , του Διονύση Φαγκρίλα , του Ζαφείριου Λάντου , του Δημ. Αγιομαυρίτη , του Σπ. Μαρούλη  , του Ιγγλέσση ,του Τρικούπη , του Κουντούρη , του Βούρβαχη , του Πέδακου , του Γαλάνη Ταμπάκη , του Καψάλη , του Παν. Κουρκουμέλη , Κων. Ξαχιέρη  . Μια πλήρης  καταγραφή αυτών των οικογενειών αναφέρεται στο ερευνητικό πρόγραμμα Αμφιτρίτης

Βιβλιογραφία  :
Τζελίνα Χαρλαύτη & Κατερίνα Παπακωνσταντίνου (Ερευνητικό πρόγραμμα ¨Αμφιτρίτης¨ του τμήματος Ιστορίας του Ιόνιου Πανεπιστημίου  « Ναυτιλία των Ελλήνων 1700-1821 »
Χρήστος Γ. Ευαγγελάτος  «  Ιστορία του Μεσολογγίου »
Κ.Α. Στασινόπουλος  ( 1926) « Το Μεσολόγγι »
Ευθύμιος Α. Πριόβολος « Η Αιτωλοακαρνανία με τα μάτια των περιηγητών»
Paolo Paruta  « Storia della Guerra di  Cipro »
Edward Dodwell  «A Classical and Topographical Tour Through Greece During the Years 1801 , 1805 and 1806 »
Kωνσταντίνα Μπάδα " Οι ψαράδες της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου ( 18ος - 20ος αιώνας ) " 



B' Μέρος  -   Το Μεσολόγγι κυρίαρχο ναυτιλιακό κέντρο τον 18ο αιώνα (συνέχεια προηγούμενου άρθρου) 




Τα πλοία του Μεσολογγίου απειλούν την Βενετική Κυριαρχία.Οι ναυτικοί των μεγάλων ναυτότοπων του Ιονίου εμφανίζονται να πραγματοποιούν στη Μεσόγειο κατά το πρώτο μισό του 18ου αιώνα ένα μέσο όρο επτά ταξιδίων ετησίως  , ενώ στο δεύτερο μισό ένα μέσο όρο τριάντα ταξιδίων και με μέση διάρκεια τις τριάντα πέντε μέρες. Αξίζει δε να σημειώσουμε ότι την περίοδο 1780-1789 το Μεσολόγγι καταλαμβάνει την πρώτη θέση σε όλη την Ελληνική επικράτεια με μέσο όρο περίπου 43 ταξίδια ετησίως , όταν η δεύτερη Κεφαλλονιά  εμφανίζει  μέσο όρο 26,1 και τρίτη η Ύδρα με μέσο όρο 20,8 ταξίδια ετησίως.( στοιχεία από βάση δεδομένων Αμφιτρίτη

Φαίνεται λοιπόν καθαρά ότι μέχρι το 1800 ο στόλος του Μεσολογγίου είναι αυτός που ηγείται  του ναυτικού εμπορίου και ειδικά στο Ιόνιο.Το γεγονός αυτό φυσικό ήταν να  προκαλέσει  μεγάλες ανησυχίες  στις ξένες δυνάμεις και ειδικά περισσότερο στην  τότε  Βενετική κυριαρχία .

Το 1745 ο Γάλλος πρόξενος της Άρτας Μπουϊγ στην αλληλογραφία του προς το Γαλλικό υπουργείο  Εξωτερικών έγραφε ( αναφερόμενος στο πρώτο Μεσολογγίτικο πλοίο που εισήλθε στη γραμμή της Ιταλίας ) : « Εις την ακτοπλοΐαν  της σκάλας αυτής (γραμμή Ιταλίας) εισήλθε Ελληνικόν πλοίον από το Μεσολόγγι . Υπάρχουν εις το Μεσολόγγι περισσότερα από 50 μικρά πλοία ή ταρτάνες 1 ,2 έως και 180 τόνων χωρητικότητος , ικανά να αφαιρέσουν τη σκάλα αυτή από τα πλοία μας , όταν η ειρήνη αποκατασταθεί. Πρώτον , διότι όλοι οι έμποροι που ευρίσκονται εις την Μεσσήνην και εδώ είναι Έλληνες , ευχαρίστως προτιμώντες τους ομοεθνείς των. Δεύτερον , διότι υπό την σημαίαν αυτήν εξαιρούνται από τα προξενικά δικαιώματα , όπερ έχει μέγιστην σημασία . Άφ΄ης τα πλοία αυτά επέτυχον την άδεια του Μεγάλου Κυρίου της Μάλτας , ταξιδεύουν με πλήρην ασφάλειαν , χωρίς εμπόδια και χωρίς φόβον. .Αν τα πλοία αυτά συνήντων κάποια εμπόδια  εις τον πλουν  των , δεν θα προεκάλουν τη ζημίαν , την οποία είναι εις θέσιν να προκαλούν τώρα και περισσότερο εις το μέλλον , διότι το κακό θα επιδεινωθεί .Προκειμένου δια την σκάλα μας είναι εις θέσιν να μας κάμουν να την χάσωμεν  εξ ολοκλήρου.  »  

Στις 30 Δεκεμβρίου του  1746 ο ίδιος πρόξενος σε άλλη αναφορά του γράφει : « Τα Μεσολογγίτικα πλοία κυριαρχούν , τώρα , απολύτως ,εις την ακτοπλοοίαν της σκάλας και δεν γίνεται πλέον λόγος δια καμμίαν  άλλη σημαίαν .Υπάρχει εν εξ΄ αυτών που κυβερνάται από τον πλοιοκτήτην του Κωνσταντίνο Εμμανουήλ , ο οποίος έχει κάμει έξι ταξίδια από εδώ εις την Μάλταν και από την Μεσσήνην εδώ. Μόλις φεύγει ένα από τα πλοία αυτά φθάνει ένα άλλο. Μόνον έναν δραστικό μέσον θα τα εμποδίση να προχωρήσουν και εις άλλες σκάλες , εις τας οποίας ασφαλώς θα επεκταθούν... »  
Ο σκοπός του ήταν προφανής , να ανακοπεί η κυριαρχία του Μεσολογγίου βάζοντας  εμπόδια  στα  Μεσολογγίτικα πλοία .

Το ίδιο συμβαίνει και με το λιμάνι της Θεσσαλονίκης όπου και εκεί καταγράφονται οι συχνότατες παρουσίες μεσολογγίτικων πλοίων , όπως  το «Pollaca Missologiota» του Πέτρου Τσάλα , το ονομαζόμενον « Παναγία του Σπηλαίου» ( Madona de Mondo Spileo ) το οποίο κατέπλευσε στο λιμένα της Θεσσαλονίκης την 24η Απριλίου του 1762  με φορτίο εμπορευμάτων από τη Βενετία  . Αποτέλεσμα  της συχνότατης παρουσίας των μεσολογγίτικων πλοίων ήταν  να κινδυνεύει με εξαφάνιση η Βενετική σημαία  όπως έγραφε προς τις Βενετικές Αρχές ο πρόξενος της Θεσσαλονίκης Ιωσήφ Κωχ . ( Νέος Ελληνομνήμων Τόμος 8 ,σελ .225)

  Οι Γάλλοι πρόξενοι στις επιστολές τους συνδέουν τις ναυτιλιακές μεταφορές με την εμπορική δραστηριότητα των Γιαννιωτών εμπόρων ,οι οποίοι εκμεταλλευόμενοι τα χαμηλότερα μεταφορικά έξοδα που προσέφεραν οι Μεσολογγίτες , τους προτιμούσαν ως μεταφορείς. Επιπλέον σημειώνουν την προστασία που πρόσφερε ο Μεγάλος Μάγιστρος της Μάλτας στους Μεσολογγίτες και στους Έλληνες ναυτικούς επιτρέποντας τους να φέρουν τη σημαία της Μάλτας . 

Τα Μεσολογγίτικα πλοία εντοπίζονται  ακόμα και στη Σικελία ( Μεσσίνα ),παρόλο που  το 1743 έχει ξεσπάσει εκεί μια τρομερή επιδημία πανώλης . Ο κίνδυνος διάδοσης επιδημικών ασθενειών στη Νότια Ιταλία λόγω της πανώλης αποτέλεσε ένα ισχυρότατο κίνητρο για τη δημιουργία υγειονομικών δομών.Η μελέτη και η ανάλυση των διαφόρων εγγράφων του σικελικού υγειονομικού συστήματος έφερε στην επιφάνεια αρκετές καταγραφές  ταξιδίων μεσολογγίτικων πλοίων προς τη Σικελία .

Σε έγγραφα που έχουν εντοπισθεί  αναφέρεται ότι στις 16 Ιουνίου 1744 δύο ελληνικά πλοία από το Μεσολόγγι έφτασαν στις ακτές της Μεσσίνα στην τοποθεσία La Grotta , φορτωμένα με σιτάρι και πλήρωμα το πρώτο 13 άνδρες και καπετάνιο τον Γιώργο Μαυρίτο και το δεύτερο με πλήρωμα 11άνδρες  και καπετάνιο κάποιον ονόματι Δημήτριο.

Δύο επιπλέον πλοία προερχόμενα από το Μεσολόγγι έφτασαν στις 24 Ιούνη του 1744 στην περιοχή Riviera del Ringo με φορτίο σιτηρών , χοιρομέρια και άλλα τρόφιμα προορισμένα για Έλληνες εμπόρους της Μεσσίνα .Το πρώτο πλοίο είχε επιβιβάσει δεκατρία άτομα , μαζί με τον ιδιοκτήτη του Αναστάσιο Διπλάνη και το δεύτερο έντεκα άτομα και τον ιδιοκτήτη του Σπυρίδωνα Κουρκουμέλη.

Το 1745 εντοπίστηκε το πλοίο Αγία Αικατερίνη του Γιάννη Κουρκουμέλη , το οποίο ύστερα από ένα ταξίδι έντεκα  ημερών από το Μεσολόγγι έφτασε στη περιοχή Riviera del Ringo .

Τον Ιούνιο του 1762 διατάχτηκε η εκδίωξη του πλοίου Άγιος Μιχαήλ ιδιοκτησίας του μεσολογγίτη Πέδακου . Το 1791 ο καπετάνιος Γιάννης Ιγγλέσης  έκανε  δύο ταξίδια από το Μεσολόγγι προς τη Μεσσίνα με μια πολάκα .



Η καταστροφή του στόλου  
Όμως στις 10 Απριλίου του 1770 , στην διάρκεια του Ρωσοτουρκικού  πολέμου (Ορλωφικά )  όλα τα Μεσολογγίτικα  πλοία που είχαν ριχτεί στον αγώνα , πυρπολήθηκαν και  καταστράφηκαν από Δουλτσινιώτες πειρατές που είχε εξοπλίσει η Οθωμανική αυτοκρατορία . Ολόκληρος ο Μεσολογγίτικος στόλος , αγκυροβολημένος στο λιμάνι πυρπολείται , όπως και η ίδια η πόλη.

Ο Γάλλος πρόξενος του προξενείου της Πάτρας Rose σε επιστολή του προς τον υπουργό Εξωτερικών της Γαλλίας Ghoiseul γράφει : « Έβλεπον επί τρεις ημέρας και νύκτας να καίγεται η πόλις του Μεσολογγίου , της οποίας δωδεκακίσχιλιοι  εκ των κατοίκων, εσώθησαν από την σφαγήν καταφύγοντες εις την Επτάνησον. Και τα ογδοήκοντα πλοία του Μεσολογγίου αποτεφρώθησαν …, Το έγκλημα τούτο υπήρξεν έργον των Δουλτσινιωτών, οι οποίοι κατέστρεψαν και την μικραν πόλιν του Αιτωλικού και ηχμαλώτισαν τους κατοίκους του…  »

 Ο Κωστής Παλαμάς στους « Καημούς της Λιμνοθάλασσας »,  στο ποιήμα « Μια Παράδοση » γράφει σχετικά :

 “ Μα ήταν τα χρόνια δίσεχτα , ο Σουλτάνος
αλύπητος , ραγιάς πάντα ο λαός .
Να ο λυτρωτής ο Μόσκοβος . Και πρώτος
κουρσάρος πάλε εσύ  και αρματωλός .

Κι είπες της λίμνης : _ Kάμε το το βιός σου
καράβια  και μπουρλότα . Kαι φωτιά
Κι είπες της γης σου : _ Δός μου παλληκάρια
Το σπίτι στάχτη , θάλασσα , βουνά .
  
Κι ο λυτρωτής ο Μόσκοβος ο πλάνος
πάει με τα διαβατάρικα πουλιά  .
Λιμνοθάλασσα , λιάπικο χατζάρι
σ΄ αλικοβάφει . Θάνατος κ΄ερμιά.

Κι εσύ κουρσάρε , δάσκαλε , ξωμάχε,
Κλέφτη, πραμματευτή ,  που τριγυρνάς ;
Ασκητής ρασοφόρος τ΄Αγιονόρους
στοχάζεσαι  και δέεσαι .Καρτεράς.”

 Ο  Μεσολογγίτικος  στόλος  όμως μέσα σε λίγα χρόνια  ξαναφτιάχτηκε από την αρχή. Μάλιστα την δεκαετία 1780-1789 φαίνεται ότι ο στόλος αυξήθηκε στα  134 πλοία σύμφωνα με  τα στοιχεία του ερευνητικού προγράμματος Αμφιτρίτης.  Επιπλέον φαίνεται ότι τα μεσολογγίτικα πλοία συνέχισαν να επισκέπτονται τα λιμάνια της Βαλέτας , της Τεργέστης και του Λιβόρνο , μεταφέροντας  σιτηρά , τυρί και ξυλεία .

Η παρακμή  και τα αίτια αυτής
 Ο εμπορικός στόλος  του Μεσολογγίου συνέχισε τη δράση του έως τη δεκαετία του 1810 , όπου τα στοιχεία δείχνουν ότι ο αριθμός των πλοίων μειώνεται κατακόρυφα . Το 1805 ο περιηγητής Edward  Dodwell , ο οποίος επισκέφθηκε το Μεσολόγγι  αναφέρει ότι  « η πόλη ζούσε από τη ναυτιλία .Είχε δεκαέξι –δεκαεπτά   εμπορικά καράβια που πήγαιναν στα λιμάνια της Ιταλίας , του Αιγαίου και της Μαύρης Θάλασσας . Οι εξαγωγές ήταν λάδι , δημητριακά , μαλλί ,τυρί , λινάρι , βαμβάκι , κρασί, αλάτι και βελανίδια . Τα βελανίδια , οι χαμάδες όπως τα έλεγαν οι ντόπιοι , αγοράζονταν 13 σκούδα το χιλιόλιτρο ( 375 οκάδες ) μαζί μα τα φορτωτικά και την προμήθεια που ήταν δύο τοις εκατό . Οι εξαγωγές βαλανιδιών έφταναν τα 500 μεζούρια  ( μικρά δοχεία ) το χρόνο.

 Στις 13 Ιούνιου  του 1805  ο Άγγλος λοχαγός  Μartin Leake επισκέφθηκε το Μεσολόγγι και γράφει ότι « η πόλη έχει πέρι τις χίλιες οικογένειες και η μεγάλη ποικιλία των σπιτιών δείχνει και την οικονομική τους κατάσταση….Η αλιεία και το εμπόριο των ψαριών απέδιδε αρκετά στους Μεσολογγίτες . Οι εξαγωγές της πόλης ήταν φρέσκα , μισοαλατισμένα ή τελείως αλατισμένα ψάρια 200.000 λίτρες ( λίτρα) το χρόνο , 5.000 βαρέλια λάδι κάθε δύο χρόνια , 1500 βαρέλια κρασί , 300.000 λίτρες σταφίδα , που κατά ένα μέρος παραγόταν στη πεδιάδα του Βραχωρίου , 1000 οκάδες μετάξι και όλο το πλεόνασμα των δημητριακών της νότιας Αιτωλίας»    
 Τέλος ο Γάλλος πρόξενος Fr. Pouqueville επισκεπτόμενος το Μεσολόγγι το 1813  υπολογιζει τον συνολικό αριθμό των πλοίων σε 18 μεγάλες βάρκες χωρητικότητας  20 τόνων καθεμιά  και σε  μία πολάκα .Στον κατάλογο δε που συνέταξε ο Pouqueville  το 1815 με τον Ελληνικό στόλο δεν αναφέρει καθόλου το Μεσολόγγι.


Ποιος είναι όμως ο λόγος που χάθηκε ο στόλος του Μεσολογγίου ; 

Μάλλον το γεγονός αυτό πρέπει  να συνδεθεί με τις πολιτικές του Αλί Πασά των Ιωαννίνων , ο οποίος στις αρχές του 19ου αιώνα έλαβε μέτρα κατά της ναυτιλιακής κίνησης του Μεσολογγίου και του στόλου του , προκειμένου να προωθήσει τα αγγλικό εμπόριο μέσω του λιμανιού της Πάτρας . Ο Στασινόπουλος  το 1925 στο βιβλίο του « Το Μεσολόγγι » γράφει : « Ο Αλής εδημιούργησε πολεμικόν ναυτικόν προς φύλαξι των παραλίων του και εμπορικόν προς μεταφορά σιτηρών προ πάντων, επί των οποίων εκερδοσκόπει.  Είχεν ανάγκην αξιωματικών και ναυτών διά τον στόλον του. Ήρχισε  τότε να αναφαίνεται το ναυτικόν του Γαλαξειδίου , υποστηριζόμενον από τους πλούσιους εμπόρους των Πατρών. Οι Γαλαξειδιώται  εκέρδισαν την εμπιστοσύνην του Αλή. Εχορήγησε προς αυτούς μεγάλας ευκολίας και προνόμια , προσέλαβε από αυτούς στην ναυτικήν του υπηρεσίαν , και δια να λείψη ο μεταξύ αυτών και των Μεσολογγιτών συναγωνισμός , εξήσκησε κατά  τούτων  τας μεγαλυτέρας πιέσεις . Ήμπόδιζε τα πλοία των να αναχωρήσουν από το Μεσολόγγι ή όταν κατέπλεαν εις το  λιμένα τα συνελάμβανε και ανήρπαζε τα πληρώματά των , εφυλάκιζε και εφόνευε τους πλοιάρχους , και τους ναύτας ετοποθέτει εις τα ιδικά του πλοία , τα δε πλοία εκείνων έμειναν αραγμένα έως ότου τα διελύεν η θάλασσα.  Ο Γερουσιαστής Παπαπολίτης έλεγε προς τον μακαρίτην στρατηγόν Νικ.Μακρήν ότι είχεν ιδεί εις τα Τροιζόνια εγκαταλελειμμένα 7 Μεσολογγίτικα καράβια , τα οποία εσάπισαν εις την θάλασσαν. Ευρίσκοντο προσέτι υπό την μάστιγαν  των πειρατών , οι οποίοι , επί της Επτανησιακής δημοκρατίας περιεθάλποντο από τους Ιονίους .Τα πλοία τότε ήσαν πολυδάπανα , διότι διετήρουν ένεκα πειρατείας , πυροβολικόν και μεγάλον πλήρωμα. Αι δαπάναι αυταί , αι πειρατείαι , αι λεηλασίαι του Αλή, οι φόροι, αι καταδιώξεις , ο περιορισμός του εμπορίου ,το οποίον κατά τον Dodwell ,ένεκα του Αλή παρήκμασε και ο συναγωνισμός προς τους πλεονεκτούντας Γαλαξειδιώτας  ,επέφεραν τας χρηματικάς στενοχώριας των πλοιοκτητών , τας πτωχεύσεις των, την μοιραίαν δε παρακμήν και του νέου τούτου ναυτικού του Μεσολογγίου. Ούτως άλλα μεν πλοία επωλήθησαν ,άλλα κατεστράφησαν εις ξένους λιμένας ,εις την Μήλον, εν παραδείγματι ,άλλα διέλυσεν η θάλασσα , οι δε ναύται εναυτολογήθησαν εις ξένα πλοία .»

Κλείνοντας μόνο να αναφέρουμε ότι τα συνολικά ταξίδια που πραγματοποίησαν οι Μεσολογγίτες καπετάνιοι το διάστημα 1700-1821 είναι 1766 σε σύνολο 10.911 ταξιδίων που πραγματοποιήθηκαν την ίδια εποχή σε όλη την Ελλάδα ( 16,2% ). Περισσότερα ταξίδια καταγράφησαν μόνο από την Κεφαλλονιά ( 2050 ταξίδια ) και την Ύδρα (1940 ταξίδια ).

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι το Μεσολόγγι αποτέλεσε κυρίαρχο ναυτιλιακό κέντρο τον 18ο αιώνα στον Ελλαδικό χώρο έχοντας αναπτύξει την πρώτη οργανωμένη εμπορική ναυτιλία .

Βιβλιογραφία  :
Τζελίνα Χαρλαύτη & Κατερίνα Παπακωνσταντίνου (Ερευνητικό πρόγραμμα ¨Αμφιτρίτης¨ του τμήματος Ιστορίας του Ιόνιου Πανεπιστημίου  « Ναυτιλία των Ελλήνων 1700-1821 »
Χρήστος Γ. Ευαγγελάτος  «  Ιστορία του Μεσολογγίου »
 Κ.Α. Στασινόπουλος  ( 1926) « Το Μεσολόγγι »
Ευθύμιος Α. Πριόβολος « Η Αιτωλοακαρνανία με τα μάτια των περιηγητών»
Paolo Paruta  « Storia della Guerra di  Cipro »
Edward Dodwell  «A Classical and Topographical Tour Through Greece During the Years 1801 , 1805 and 1806 »
Κωνσταντίνα Μπάδα " Οι ψαράδες της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου ( 18ος - 20ος αιώνας ) " 







 






‘’ Οι δε Μεσολογγίται εις όλον το διάστημα της πολιορκίας έδωκαν άπειρα δείγματα της καρτερίας και γενναιοψυχίας των , διότι ήταν εκ των πρώτων, όπου να ριψοκινδυνεύουν , οι πρώτοι εις τας μάχας και όπου ηρίστευον ελάμβαναν μόνοι σχεδόν και πάντοντε μέρος εις τας εξόδους , αφήνοντες κατά ταύτας τους πλειότερους νεκρούς και επέστρεφαν με τους περισσότερους τραυματίας. Εφύλαττον δε πάντοτε τας πλέον επικινδύνους θέσεις και ως πυροβολισταί εις τα κανονοστάσια και με τα τουφέκια εστέκοντο εις τας επάλξεις ’’ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΣΠΥΡΟΜΗΛΙΟΣ

'' Ζαρκαδοπαφίλια έλεγε τους Βαλτινούς γιατί φορούσανε πολλά και πλούσια αργυροχρυσωμένα στολίδια (χα’ι’μαλία , τσαπράζια , γατζούδια και τοκάδες) στα στήθια , στα ποδάρια , στο σελάχι κι’ απάνου στ’ άρματα μοιάζοντας με τα ζαρκάδια που τα ημέρωναν οι παλιοί Αρματωλοί και τα σέρνανε μαρτίνια στολισμένα με πολλά παφίλια '' - ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΡΑ’Ι’ΣΚΑΚΗΣ

«Μεγάθυμοι» και «Μενεχάρμαι» - ΌΜΗΡΟΣ